Afrikaanse kunst

Algemene kenmerken

Het is moeilijk om een bruikbare samenvatting te geven van de belangrijkste kenmerken van de kunst van Afrika ten zuiden van de Sahara. De verscheidenheid aan vormen en praktijken is zo groot dat een poging daartoe resulteert in een reeks uitspraken die evenzeer waar blijken te zijn voor bijvoorbeeld westerse kunst. Zo heeft sommige Afrikaanse kunst waarde als amusement; sommige heeft politieke of ideologische betekenis; sommige is instrumenteel in een rituele context; en sommige heeft esthetische waarde op zichzelf. Vaker wel dan niet combineert een Afrikaans kunstwerk verschillende of al deze elementen. Evenzo zijn er voltijdse en deeltijdse kunstenaars; er zijn kunstenaars die deel uitmaken van het politieke establishment en degenen die worden verbannen en veracht; en sommige kunstvormen kunnen door iedereen worden gemaakt, terwijl andere de toewijding van een deskundige vereisen. Beweringen over een onderliggende pan-Afrikaanse esthetiek moeten als zeer omstreden worden beschouwd.

Er kunnen echter nog enkele algemene opmerkingen worden gemaakt over de status van prekoloniale kunst ten zuiden van de Sahara. Ten eerste is het in elke Afrikaanse taal eerder uitzondering dan regel dat kunst iets anders betekent dan vaardigheid. Dit is niet te wijten aan een inherente beperking van de Afrikaanse cultuur, maar aan de historische omstandigheden waaronder de Europese culturen tot hun concept van kunst zijn gekomen. De westerse scheiding tussen kunst en ambacht (d.w.z. nuttige vaardigheid) is het resultaat van een reeks sociale, economische en intellectuele veranderingen in Europa die zich in Afrika op zijn vroegst in de koloniale periode hebben voorgedaan. Deze scheiding kan daarom niet zonder meer worden toegepast op Afrikaanse tradities van prekoloniale oorsprong. Filosofen over kunst in het Westen zijn het er misschien over eens dat kunstwerken eenvoudigweg kunstvoorwerpen zijn die gemaakt zijn met de bedoeling een esthetische waarde te bezitten, en in die zin zou kunst, die zowel kunstnijverheid als beeldende kunst omvat, inderdaad in alle delen van Afrika te vinden zijn (zoals overal in de menselijke cultuur het geval is). Maar zelfs in dit geval moet Afrikaanse kunst worden begrepen door het onderzoek naar en het begrip van plaatselijke esthetische waarden, en niet door het opleggen van categorieën van externe oorsprong. Het kan een veld met goed gehooide yamhopen zijn (zoals bijvoorbeeld bij het Tiv-volk van Nigeria) of een os die gecastreerd is om het visuele effect te vergroten (zoals bij de Nuer- en Dinka-pastoralisten van Zuid-Soedan) dat het significante kunstwerk vormt in een bepaald gebied van Afrika.

Het populaire begrip van kunst in het Westen is echter heel anders, want men denkt dat het uit maskers bestaat en heel weinig anders – behalve misschien “plaatselijke kleur”. Dit misverstand is versterkt door het eerder genoemde Europese concept van beeldende kunst, maar het kan zijn oorsprong hebben in een afhankelijkheid, tijdens de eerste periode van Westerse belangstelling voor Afrikaanse kunst, van verzamelobjecten – waarvan sommige (beeldhouwwerk, bijvoorbeeld) keurig in de categorie beeldende kunst pasten, terwijl andere (zoals textiel en aardewerk) werden afgedaan als ambachtelijk werk. Lange tijd werd aangenomen dat er in Afrika geen schilderkunst van betekenis bestond, vooral omdat deze te vinden was op de huiden van menselijke lichamen, op de muren van huizen en op rotswanden – geen van deze voorwerpen was verzamelbaar. Het is duidelijk dat het esthetische veld in Afrika niet zo beperkt is.

Een ander misverstand is dat in het Westen kunst wordt gemaakt omwille van de kunst, terwijl in het prekoloniale Afrika kunst uitsluitend functioneel was. Het motief voor de schepping van elk kunstwerk is onvermijdelijk complex, zowel in Afrika als elders, en het feit dat de meeste uit Afrika bekende gebeeldhouwde artefacten werden gemaakt met een of ander praktisch gebruik in gedachten (hetzij voor rituele of andere doeleinden) betekent niet dat zij niet tegelijkertijd konden worden gewaardeerd als bronnen van esthetisch genoegen.

Vaak wordt ook aangenomen dat de Afrikaanse kunstenaar wordt beperkt door traditie op een wijze die contrasteert met de vrijheid die de westerse kunstenaar heeft. Maar hoewel er kunsttradities zijn waarin de verwachtingen van opdrachtgevers de herhaling van een vaste vorm in de Afrikaanse kunst vereisen, zijn er ook tradities van prekoloniale oorsprong die een hoge mate van inventieve originaliteit vereisen – bijvoorbeeld het weven van Asante-zijde en het raffia-borduurwerk van Kuba. Er zijn andere tradities waarin een standaardvorm zo uitvoerig kan worden versierd als de kunstenaar of de opdrachtgever wenst. Waar het om gaat is dat bepaalde tradities creativiteit aanmoedigen.

Dit gezegd zijnde, kunnen enkele algemene kenmerken van Afrikaanse kunst worden vastgesteld. Hiertoe behoren vernieuwing van vorm – d.w.z. de zorg van de Afrikaanse kunstenaar voor vernieuwing en creativiteit; visuele abstractie en conventionalisering; een visuele combinatie van evenwichtige compositie en asymmetrie; het primaat van de beeldhouwkunst; de transformatie en versiering van het menselijk lichaam; en een algemene veelheid van betekenis. Ook dient te worden opgemerkt dat een hoofdbestanddeel van traditionele Afrikaanse kunst bestaat uit performance en assemblage. De combinatie van muziek, dans, kleding en lichaamsversiering – evenals beeldhouwwerk en maskers – verleent vaak zowel betekenis als dynamiek aan individuele kunstvoorwerpen.