American Beauty was 20 jaar geleden slecht en het is nu slecht. Maar het heeft ons nog steeds iets te vertellen
In 2019 is het afraffelen van Sam Mendes’ multi-Oscar-winnende American Beauty, die deze week ruwweg 20 jaar geleden werd uitgebracht, zo pijnlijk gemakkelijk dat het oneerlijk lijkt. De winnaar van de Beste Film is grotendeels uit de mode geraakt; hij komt zelden voor op de lijstjes van favoriete films van critici, en ook bij de meeste bioscoopbezoekers lijkt de herinnering eraan vervaagd te zijn.
Maar in 1999 was je een buitenbeentje als je de film niet goed vond, terwijl je door er bewondering voor uit te spreken kon laten zien dat je hip was voor de moderne Amerikaanse malaise – wat dat ook precies was. Zoals scenarioschrijver Alan Ball het in een interview in 2000 formuleerde: “Het wordt steeds moeilijker om een authentiek leven te leiden als we in een wereld leven die zich lijkt te concentreren op uiterlijk vertoon.” Hoewel we tegen die tijd zogenaamd de rigide sociale verwachtingen van de jaren vijftig van ons hadden afgegooid, merkte Ball op dat “dit in veel opzichten net zo’n onderdrukkende conformistische tijd is.”
Ball had het niet helemaal mis. Maar wat is eigenlijk een “authentiek leven”, en hoe kon de ervaring van American Beauty je helpen er een te leiden? American Beauty was toen een slechte film, en hij is nu nog steeds slecht: Kevin Spacey speelt Lester Burnham, een echtgenoot van middelbare leeftijd met een goede maar saaie baan, die inziet hoe leeg zijn leven is als hij een obsessie ontwikkelt voor de schoolvriendin van zijn tienerdochter, gespeeld door Mena Suvari. American Beauty, de debuutfilm van regisseur Sam Mendes (die al naam had gemaakt in de theaterwereld), is gemaakt op de meest ongerepte en zielloze manier, gemanicuurd en gepolijst tot saaie smaakvolheid; het is een van de meest lachwekkend vierkante films over de destructiviteit van conformiteit ooit gemaakt.
Caracters worden opgezadeld met een vals filosofische dialoog (“Sometimes there’s so much beauty in the world I feel like I can’t take it”) of met veelbetekenende taal (“All I know is I love firing this gun!”). Over het algemeen geven fenomenale acteurs vertolkingen zo gekweld als zeemansknopen: Annette Bening, als Lester’s vrouw, Carolyn, is een schrille, broze, seksueel onderdrukte moeder en makelaar, een tekenfilm die tot het uiterste is opgerekt. Als dreigende buurman, kolonel Fitts, geeft Chris Cooper “gespannen marinier” aan door er alleen maar verstopt uit te zien. Spacey brengt alle gespannen angst en broosheid die zijn rol van hem eist, maar zelfs hij kan niet omgaan met de onverdiende “Goh, het leven is toch mooi!”-verschuiving van de film, die uit het niets op ons afkomt. En de beelden van de film smeken bijna om een banale analyse van een studententijdschrift. Karmozijnrode American Beauty-rozen die stijfjes in schalen door het hele huis staan opgesteld, in bijna elke scène; een glanzend rode voordeur die het enige onderscheidende kenmerk is van een huis dat voor de rest gevoelloos ingetogen is; een scharlakenrode bloedspat tegen een maagdelijk witte muur: Hou die kleurensymboliek tegen!
Veel critici waren dol op American Beauty toen het uitkwam, en sommigen zijn het er nog steeds mee eens. Maar meestal lijkt het een van die films met een boodschap waarvan mensen houden, of zeggen dat ze er van houden, omdat het op dat moment de juiste houding lijkt te hebben. Misschien is het nu, 20 jaar later, waardevoller als een manier om te onderzoeken wat ons in de eerste plaats aantrekt tot bepaalde films. Zelfs wanneer films niet erg goed zijn – hoe hard ze ook hun best doen om indruk op ons te maken met hun moeizame kunstzinnigheid – kunnen ze een soort altaar zijn waar we onze vage, niet nader gespecificeerde gevoelens van ontevredenheid of onrust achterlaten. In 1999 was de Amerikaanse economie gezond, de werkgelegenheid groeide fors en de investeerders waren optimistisch. Als je helemaal geen baan hebt, is je werkeloosheid je grootste probleem. Maar als je een goede baan hebt, kun je worden gekweld door het gevoel dat het gewoon niet genoeg is – het is een luxe die je je kunt veroorloven. En dat niet genoeg hebben is de onrust waaraan Spacey’s personage, Lester Burnham, lijdt.
Lester is begin veertig en woont in een prachtig huis, met een prachtige vrouw. Maar hij vraagt zich niet alleen af: “Hoe ben ik hier gekomen?” Hij lijkt te streven naar een uitweg. Zijn tienerdochter, Jane (Thora Birch), praat nauwelijks met hem, en hun relatie wordt steeds grimmiger als ze merkt dat hij erotisch verliefd is op haar vriendin Angela (Suvari), een mooie, flirterige cheerleader die precies weet waarom mannen haar leuk vinden – hoewel ze ook geplaagd wordt door echte tieneronzekerheden, en hoewel ze doet alsof ze klaar is voor seks, is ze dat eigenlijk niet. Een nieuw gezin komt naast haar wonen: Vader is Cooper’s gespannen, gewelddadige kolonel; hij heeft duidelijk zijn vrouw, Barbara (Allison Janney), in katatonie gedreven. En zijn zoon, Ricky (Wes Bentley), een eenzame zonderling en geheime wietdealer met een voorliefde voor surveillance, raakt geobsedeerd door Jane en observeert (en neemt) haar van naast de deur. Eerst vindt ze het eng, dan realiseert ze zich dat ze hem wel mag en beginnen ze een romance. Niets van dat alles gebeurt tot ver in de film, maar de film opent met een momentopname van de tijd die ze uiteindelijk samen zullen doorbrengen: Ze ligt op het bed en klaagt over haar vader. Ricky vraagt, al dan niet gekscherend: “Wil je dat ik hem voor je vermoord?” Ze gaat rechtop zitten als een plots oplettende kat. “Yeah. Zou je dat willen?”
Die uitwisseling zet de toon van een vermeende semi-komische duisternis, maar het is een parmantig soort duisternis. (Het hoofdthema van Thomas Newman’s score, een cascade tumble van percussie en andere instrumenten, waaronder tabla, bongo’s en marimbas, is een ander signaal van agressieve, zure eigenzinnigheid van de film). Ondertussen flipt Lester, maar wordt ook losser. Hij raakt bevriend met Ricky en wordt een klant. Hij begint te luisteren naar de muziek uit zijn jeugd, hardop. (Op die soundtrack staat onder andere “The Seeker” van de Who.) Hij neemt in feite ontslag bij de baan waarvan hij toch al op het punt stond ontslagen te worden. Hij is woedend op Carolyn, neemt haar op de korrel voor haar keuze van eettafel muziek, verwijzend naar het als “Lawrence Welk” crap. (Voor wat het waard is, het liedje dat deze uitbarsting inspireert is eigenlijk van Bobby Darin, het onderwerp van de film Beyond the Sea uit 2004, die Spacey schreef, regisseerde en waarin hij de hoofdrol speelde). En terwijl Lester denkt dat hij alleen nog maar over Angela kan fantaseren – vooral in een nu beroemde droomscène waarin we haar zien loungen in een badkuip vol rozenblaadjes, uitstekend voer voor al die potlood-knabbelende spiraal-notitieboek-schrijvers – krijgt hij, tot zijn verrassing, echt de kans om bij haar te zijn. En die kans grijpt hij niet.
Je zou kunnen denken dat Lesters wulpse fantasieën over Angela nu, in 2019, weerzinwekkender zijn dan ze in 1999 leken, vooral in het licht van de beschuldigingen waarmee Spacey, als beschuldigd seksueel roofdier, zelf te maken heeft gehad. Maar ze zijn eigenlijk het minst schokkende, en misschien wel het meest interessante, kenmerk van American Beauty. Dat zou kunnen komen doordat Angela het meest eerlijke, geloofwaardige en sympathieke personage van de film is: Ze weet hoeveel seksuele macht ze heeft, en ze geniet ervan. Maar we worden niet uitgenodigd om haar te zien als een slachtoffer, een hulpeloze naïeveling die wordt uitgebuit door de vunzige oudere kerel. De film weet dat hij zielig is, maar weet ook dat Angela zijn aantrekkingskracht op haar tot op zekere hoogte heeft aangemoedigd. Ze is natuurlijk ook minderjarig, en de wet beschermt jongeren niet voor niets. Beide partijen stoppen voordat Lester iets verkeerds doet; ondanks al zijn gebreken is hij tenminste een man die weet dat nee ook nee betekent.
Toch heeft Lesters leegte geen poëzie, hoezeer Ball en Mendes ook hameren op het idee dat hun film gaat over de zoektocht naar een zinvol leven. (Een paar jaar later zou Todd Haynes in Far From Heaven soortgelijke ideeën veel doeltreffender aan de orde stellen, en met meer hartverscheurende visuele grandeur). Als iemand die American Beauty haatte toen het uitkwam, kan ik niet zeggen of mensen die er in 1999 van hielden, er vandaag meer of minder van zullen houden. Maar ik weet wel dat films alleen in hun eigen tijd gemaakt kunnen worden, en dus bij die tijd horen.
Mensen die niet zo thuis zijn in de filmwereld, kunnen naar een oudere film kijken, bijvoorbeeld een komedie uit de jaren ’30 of een melodrama uit de jaren ’50, en zeggen dat hij “gedateerd” is, omdat de dialogen hun vreemd in de oren klinken, of omdat de sociale zeden op het scherm ouderwets lijken naast de onze, of omdat de speciale effecten primitief lijken. Bijna alle films dragen sporen van hun tijd; dat is praktisch het doel van het maken ervan. Wat ik ook van American Beauty vind, ik zou het nooit gedateerd kunnen noemen – in voor- en tegenspoed, het is gewoon een van die films die de mensen hebben aangegrepen, misschien omdat niemand van ons nog wist hoe slecht het kon aflopen. De economie zou kunnen instorten. We zouden kunnen eindigen met een president die onze natie in verlegenheid zou brengen, misschien zelfs naar de ondergang zou leiden. Terroristen zouden vliegtuigen in onze meest zichtbare wolkenkrabbers kunnen vliegen. American Beauty kon, buiten zijn schuld, niet de weg wijzen naar die dingen. Maar het is een film uit een tijd toen we nog niet wisten wat we wilden. Van waar wij nu staan, lijken de donkere, begraven verlangens van welgestelde mannen en vrouwen uit de voorsteden, hoe belachelijk ze ook worden voorgesteld, zelfs een beetje ontroerend. Misschien komt dat deels omdat onze ogen zijn geopend voor de manier waarop zoveel mannen – in tegenstelling tot Lester, hoe je ook over hem denkt – gewoon hebben genomen wat ze wilden, zonder rekening te houden met wie ze kwetsten.
American Beauty is een film over een bevoorrechte blanke man die zich slecht voelt over zichzelf en dat probeert recht te zetten door zijn leven te laten exploderen – om het uiteindelijk allemaal te verliezen. Het gaat over een man die dacht dat hij controle had, maar dat niet had – en wie kan zich daar niet, op zijn minst, mee identificeren? In de context van zijn eigen crisis van zelfabsorptie kon Lester Burnham de echte ramkoers die voor hem lag niet zien, een toekomst van verloren banen en faillissementen, van krankzinnige dubbelzinnigheid uit de mond van mensen wier taak het is ons te leiden, van oorlogen die niet gewonnen kunnen worden en dus maar uitgevochten blijven worden. Misschien is er een terugblik op een belachelijke film voor nodig om ons te laten zien hoeveel we werkelijk hebben verloren. Wat het “authentieke leven” van Ball ook is, je kunt er zeker van zijn dat het niet op Instagram wordt geleefd.
Correctie, 20 september
In de oorspronkelijke versie van dit verhaal stond de naam van Thora Birch verkeerd gespeld.
Contact ons op [email protected].