An/Anu (god)

Mesopotamische hemelgod, een van de oppergodheden; bekend als An in het Soemerisch en Anu in het Akkadisch.

Functies

An/Anu behoort tot de oudste generatie Mesopotamische goden en was oorspronkelijk de oppergodheid van het Babylonische pantheon. Zijn belangrijkste rollen zijn dan ook die van gezagsdrager, besluitvormer en verwekker. In de hemel kent hij functies toe aan andere goden, en kan hij hun status naar believen verhogen; in het Soemerische gedicht Inana en Ebih (ETCSL 1.3.2) beweert Inana dat “An mij in de hele hemel angstaanjagend heeft gemaakt” (l.66). Op aarde verleent hij het koningschap, en zijn beslissingen worden als onveranderlijk beschouwd.

Later ging An/Anu deze functies delen of afstaan, naarmate Enlil en vervolgens Marduk prominenter werden, maar hij behield zijn essentiële karakter en hoge status door de Mesopotamische geschiedenis heen. Inderdaad, wanneer andere goden verheven worden tot een positie van leiderschap, wordt van hen gezegd dat zij de anûtu ontvangen, de “Anu-kracht”. Bijvoorbeeld, in Enūma eliš TT drukken de goden Marduk’s autoriteit over hen uit door te verklaren: “Uw woord is Anu!” (Tablet IV, regels 4-6).

An/Anu wordt soms toegeschreven aan de schepping van het universum zelf, hetzij alleen, hetzij met Enlil en Ea. Van de drie hemelniveaus bewoonde hij het hoogste, waarvan gezegd wordt dat het gemaakt is van de roodachtige luludānitu-steen (Horowitz 2001: 8-11).

Goddelijke Genealogie en Syncretismen

In de vroegste teksten wordt niet verwezen naar de afkomst van An. Later wordt hij beschouwd als de zoon van Anšar en Kišar, zoals in het eerste millennium scheppingsepos Enūma eliš (Tablet I, 11-14). In Soemerische teksten uit het derde millennium is de godin Uraš zijn gemalin; later werd deze positie ingenomen door Ki, de personificatie van de aarde, en in Akkadische teksten door Antu, wiens naam waarschijnlijk van de zijne is afgeleid.

An/Anu krijgt vaak de bijnaam “vader van de goden”, en veel godheden worden in de een of andere context als zijn kinderen beschreven. Inscripties uit het derde millennium van Lagaš noemen An als de vader van Gatumdug, Baba en Ningirsu. In latere literaire teksten worden Adad, Enki/Ea, Enlil, Girra, Nanna/Sin, Nergal en Šara ook als zijn zonen genoemd, terwijl godinnen die als zijn dochters worden aangeduid Inana/Ištar, Nanaya, Nidaba, Ninisinna, Ninkarrak, Ninmug, Ninnibru, Ninsumun, Nungal en Nusku zijn. An/Anu is ook het hoofd van de Annunaki, en schiep de demonen Lamaštu, Asag en de Sebettu. In het epos Erra en Išum geeft Anu de Sebettu aan Erra als wapens om mensen mee af te slachten als hun lawaai hem irriteert (Tablet I, 38 e.v.).

Toen Enlil in gezag An ging evenaren of overtreffen, gingen de functies van de twee goden elkaar tot op zekere hoogte overlappen. An werd soms ook gelijkgesteld met Amurru, en, in het Seleucidische Uruk, met Enmešara en Dumuzi.

Cultusplaatsen

Tempels en heiligdommen voor An/Anu bestonden in verschillende steden door de Mesopotamische geschiedenis heen. Vanaf het derde millennium werd hij, met enkele onderbrekingen, samen met Inana/Ištar vereerd in de é-an-na tempel in Uruk , en in de Achaemenidische en Seleucidische perioden in de nieuwe Reš tempel met Antu.

Een ander belangrijk centrum voor zijn cultus was Der , dat evenals Uruk de titel “stad van Anu” voerde. In Lagaš werd een tempel voor An opgericht door Gudea (ca. 2144-2124 v. Chr.), terwijl Ur-Namma (ca. 2112-2095 v. Chr.) een tuin en heiligdom voor hem bouwde in Ur. An had ook een “zetel” in de hoofdtempel van Babylon , Esagil, en ontving offergaven te Nippur , Sippar en Kish . In Assur werd een dubbele tempel voor Anu en Adad, é-me-lám-an-na, gebouwd tijdens de Midden-Assyrische periode (ca. 1350-1050 v. Chr.) en gerestaureerd door latere heersers, waaronder Tiglath-Pileser I.

Tijdperken geattesteerd

De vroegste verschijningen van An als een specifieke godheid zijn moeilijk precies te identificeren, vanwege de vele mogelijke lezingen voor het teken AN. In het midden van het derde millennium wordt hij echter met zekerheid vermeld in de godenlijst van Fara, en in de naam van de 27e-eeuwse koning van Ur, Mesanepada (“Jongeman, uitverkoren door An”), die ook een kraal wijdde “aan de god An, zijn heer” (Frayne 2008: E1.13.5.1). In de volgende eeuwen wordt cultische activiteit voor An/Anu getuigd in Uruk en Nippur, en begint hij voor te komen in koninklijke titels: Lugalzagesi (ca. 2375-50 v. Chr.) en Sargon I (ca. 2334-2279 v. Chr.) noemen zich beiden zijn priesters.

Vanaf het tweede millennium wordt An/Anu regelmatig genoemd in literaire teksten, inscripties en persoonsnamen, zij het zelden als de centrale figuur – hij lijkt altijd te zijn beschouwd als tamelijk ver verwijderd van menselijke aangelegenheden. Uit de Oud-Babylonische periode (ca. 2000-1595 v. Chr.) vraagt een Soemerisch gebed tot An hem om het koningschap van Rim-Sin, koning van Ur, te beschermen (ETCSL 2.6.9.3) en er zijn verschillende koninklijke hymnen op An bewaard gebleven (ETCSL 2.4.4.5, een helaas fragmentarische adab aan An voor Šu-Suen; ETCSL 2.5.5.3, een adab naar An voor Lipit-Ištar; ETCSL 2.5.6.5, een adab naar An voor Ur-Ninurta).

Op ongeveer hetzelfde moment komt Anu voor het eerst voor in Assyrische koninklijke inscripties; Šamši-Adad I (ca. 1813-1781 v. Chr.) beroemt zich erop dat Anu en Enlil hem tot grootheid hebben geroepen (Grayson 1987: A.0.39.1. De god Aššur behield altijd zijn vooraanstaande positie in het Assyrische pantheon, maar ook latere koningen beriepen zich soms op Anu als bron van steun of legitimiteit.

Sumerische en Akkadische mythologische teksten portretteren An/Anu als koning en vader van de goden. De Oud-Babylonische compositie Gilgameš, Enkidu en de onderwereld (ETCSL 1.8.1.4) verwijst naar de oerdeling van het universum waarin An de hemelen ontving (regels 11-12), en we zien hem van hieruit regeren in het zondvloedgedicht Atrahasis. Inana/Ištar, die Gilgameš wil doden, haalt haar vader met geweld over om de stier van de hemel te overhandigen in het Oud-Babylonische gedicht Gilgameš en de stier van de hemel (ETCSL 1.8.1.2), en ook in het eerste-millennium-epos Gilgameš (Tablet VI, regels 92 e.v.). In Enūma eliš keert Anu zich in angst van Tiamat af (Tablet II, regels 105-6), waarmee de weg wordt vrijgemaakt voor de triomf van Marduk en zijn verheffing boven hem, die de Babylonische literatuur en religieuze praktijk in het late tweede en vroege eerste millennium kenmerkt. In de vijfde eeuw v. Chr. beleefde de cultus van Anu echter een opleving in Uruk, en uit de Seleucidische periode zijn rituele teksten bewaard gebleven die de betrokkenheid van zijn standbeeld bij het plaatselijke akitu-feest beschrijven (b.v. TCL 6, 39; TCL 6, 40; BRM 4, 07).

Iconografie

Er zijn geen zekere antropomorfe voorstellingen van An/Anu. Zijn symbool is een gehoornde kroon, soms afgebeeld rustend op een troon (zie hieronder). Zijn dier is de stier.

Naam en schrijfwijzen

Sumerisch an betekent “hemel, hemel”, en An kan daarom worden gezien als de gepersonifieerde hemel. Het spijkerschriftteken AN heeft ook de waarde DINGIR, ‘god’ (Akkadisch ilu(m)), en wordt gebruikt als determinatief voor godheden, maar in het Soemerisch wordt An’s naam nooit geschreven met de goddelijke determinatief. In het Akkadisch is hij Anu, logografisch geschreven als dAN, of syllabisch gespeld, bijv. da-nu(m). Het logogram d60 is ook een geleerd schrift voor Anu.

Geschreven vormen: Soemerisch: an; Akkadisch: da-nu, da-num, an-nu, d60 Genormaliseerde vormen: An, Anu(m)

An/Anu in Online Corpora

An

• The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature
• The Electronic Text Corpus of Sumerian Royal Inscriptions
• The Corpus of Ancient Mesopotamian Scholarship

Anu

• The Corpus of Ancient Mesopotamian Scholarship

References and further reading

• Beaulieu 2003, The pantheon of Uruk.
• Ebeling 1932, “An-Anum”.
• Foster 2005, Before the Muses.
• Frayne 2008, Presargonic Period.
• George 1993, House Most High.
• Grayson 1987, Assyrian Rulers … (to 1115 BC)
• Horowitz 2001, Mesopotamian Cosmic Geography.