De boom van talen
Phylogenie (of fylogenese) is de oorsprong en evolutie van een verzameling organismen, meestal van een soort. Een belangrijke taak van fylogenisten is het bepalen van de verwantschap tussen voorouders en afstammelingen van bekende soorten (zowel levende als uitgestorven).
Filologie is de studie van oude teksten en talen. Historische linguïstiek (of vergelijkende linguïstiek) is de tak van de filologie die talen en hun onderlinge relaties bestudeert. Een filologische boom (of talenboom) toont de evolutionaire onderlinge relaties tussen talen waarvan wordt aangenomen dat ze zijn voortgekomen uit een gemeenschappelijke voorouder.
In dit nummer van onze blog wordt de levensboom vergeleken met de talenboom.
Ze zijn vergelijkbaar in die zin dat een mutatie of verandering in één individu zich kan verspreiden over de hele populatie en uiteindelijk het voorouderlijke type kan vervangen. De volgende afbeelding, een replica van een diagram dat is gepubliceerd in het tijdschrift Nature van november 2003, illustreert de overeenkomsten tussen de reconstructie van de evolutionaire geschiedenis van het leven en die van talen.
Het diagram links is gebaseerd op het idee dat elk levend wezen ouders heeft, en elk van de ouders heeft weer ouders, enzovoort. Als we ver genoeg teruggaan, zien we dat de fylogenetische boom drie domeinen omvat:
Eukarya (dieren, planten, schimmels),
Bacteriën, en
Archaea (levende organismen die in extreme milieus leven).
Al deze celtypen hebben hun wortels in een hypothetische Cenacestor (de meest recente gemeenschappelijke voorouder), maar het is niet zeker hoe de Cenancestor zich in deze verschillende domeinen heeft vertakt. Eén theorie is dat Bacteria en Archaea zich eerst van de Cenancestor hebben afgetakt, en dat vervolgens Eukarya zich van Bacteria heeft afgetakt, maar het is ook mogelijk dat Eukarya sommige eigenschappen van Bacteria heeft afgeleid door een horizontale overdracht van genen (aangegeven door de rode pijl).
De boomdiagram rechts heeft als wortel de Proto-Indo-Europese talengroep, d.w.z, de Proto-Indo-Europese taal wordt verondersteld de Cenancestor te zijn geweest van deze groep die zich vertakt in:
Engels
Frans
Duits
Engels wordt beschouwd als een Proto-Indo-Europees-Germaanse taal. Dit betekent dat de kernwoordenschat van het Engels van het Duits afstamt, maar dat er ook veel geleend is van andere talen, zoals het Frans (zoals aangegeven door de rode pijl). In deze grafiek zien we dat woordklassen verschillende functies hebben; d.w.z. de woorden die van het Duits afstammen verwijzen naar dieren, terwijl de woorden die uit het Frans zijn geleend verwijzen naar hun vlees. Het laat ook zien hoe woorden naar verwachting in de loop van de tijd zullen veranderen.
Er zijn ook belangrijke verschillen tussen de stamboom van het leven en de stamboom van de talen. In de stamboom van het leven kunnen genetische veranderingen zich alleen van ouder op kind verspreiden, zodat het tempo van het mutatie- of veranderingsproces veel lager ligt en vele generaties kan duren. Genen kunnen miljoenen, zelfs miljarden jaren onveranderd blijven. Talen daarentegen veranderen veel sneller en taalveranderingen kunnen zich veel sneller onder niet-verwante individuen verspreiden. Laten we bijvoorbeeld eens kijken naar enkele historische voorbeelden van taalmutaties die zich in de volgende landen hebben voorgedaan.
Let op de volgende grafiek die illustreert hoe talen zijn ontstaan, hoe ze zijn geëvolueerd en hoe ze met elkaar in verband staan.
(Voor een betere zichtbaarheid, download PDF – De Proto-Indo-Europese Taalboom)
Hongarije
Hongarije heeft een tumultueuze geografische, politieke en taalkundige geschiedenis gehad. Zo behoort de Hongaarse taal, die met veel Proto-Indo-Europese taaltakken wordt geassocieerd, in werkelijkheid tot de Fino-Ugrische tak van de Oeral-Altaïsche taalboom.
De regio die wij vandaag de dag als Hongarije kennen, werd van 15 v.Chr. tot circa 378 n.Chr. door de Romeinen overheerst. Daarna werd het tot 427 n.C. door de Europese Hunnen overheerst. In 434 nam Attila de Hun de regio over en werd leider van het Hunnische Rijk, dat zich uitstrekte van Nederland tot de Oeral en van de Donau tot de Baltische Zee. De Romeinen slaagden erin de regio terug te veroveren, al was het maar kort. Zij behielden het tot 445 CE toen Attila het heroverde en er regeerde tot aan zijn dood, in 453 CE. Attila de Hun was een woest leider, gevreesd door het Romeinse Rijk, en tot op heden wordt hij beschouwd als de personificatie van wreedheid en hebzucht. Het Hunnenrijk overleefde niet lang na de dood van zijn leider en werd in 460 veroverd door de Ostrogoten, wier heerschappij van korte duur was. Van 488-558 n.C. werd het gebied een stammenrijk.
De Hunnen die overleefden bleven in nederzettingen in de buurt wonen en gaven hun naam aan de regio, die zo bekend werd als Hongarije. In 558 n.C. werd Hongarije veroverd door de Avaren, die Hongarije in 558 n.C. veroverden en tot 803 aan de macht bleven (hoewel er een onderbreking in hun heerschappij was in de 7e eeuw – van 625 tot 660 n.C., toen de plaatselijke Slaven de overhand hadden). De Avaren waren een heterogene groep. Avar is een verzamelnaam – Avar-Andi-Dido (Tsez) volkeren – die meer dan 15 verschillende etnische groepen beschrijft die de uitlopers van de Russische berghellingen van de Republiek Dagestan bewoonden.
Tegen het einde van de 9e eeuw daalden de Magyaren, een nomadenstam, af naar Hongarije, wellicht vanuit de West-Siberische steppen en veroverden het, waarmee zij een Magyaarse monarchie stichtten in het Koninkrijk Hongarije.
De Magyaren legden hun eigen taal op aan de Romaans-sprekende bevolking. Dit was een zeer belangrijke taalkundige verandering, want de Hongaarse taal is niet verwant aan een van de Indo-Europese talen. Zij behoort in feite tot de Oeral-Altaïsche taalboom, die Oeraltalen omvat, zoals het Hongaars, het Fins en het Ests, en Altaïsche talen, zoals het Turks, Mongools, Kazachs, Oezbeeks, Tataars, Mantsjoe, plus misschien het Koreaans en het Japans. Genetisch gezien was de Magyaarse invloed niet erg groot. De Magyaarse veroveraars vormden een klein percentage van de bevolking (slechts dertig procent) en hun invloed werd verder afgezwakt door de interactie met de buurlanden. Vandaag de dag kan slechts tien procent van de genen in Hongarije worden teruggevoerd op hun Oeralische veroveraars.
Britse eilanden
Dit gebied heeft ook een turbulente taalkundige geschiedenis achter de rug en onderging in betrekkelijk korte tijd dramatische veranderingen. De oorspronkelijke bevolking van de Britse eilanden sprak pre-Indo-Europese talen die ons nu onbekend zijn. Rond 1500 v. Chr. verspreidden de Kelten, die oorspronkelijk uit Zuidwest-Duitsland kwamen, zich over Frankrijk, Noord-Spanje en de Britse eilanden. Keltische invasies bereikten ook Noord-Italië, Bohemen, Hongarije, Illyrië (een regio van het westelijke Balkanschiereiland) en Klein-Azië (Anatolië). Uiteindelijk zouden de Kelten worden opgeslokt door de Romeinen en de barbaren en zouden alleen Bretagne en het westen van de Britse eilanden Keltisch blijven.
Toen de Romeinen de Britse eilanden veroverden, sprak het grootste deel van de bevolking Keltische talen, maar de Romeinen legden Latijn, hun eigen taal, op. Rond 450 na Christus, toen de Germanen naar Engeland migreerden, werd het Latijn vervangen door het Angelsaksisch (Oud Engels), dat de taalkenmerken van de voor-Keltische en Keltische talen overnam en ongeveer 700 jaar lang werd gebruikt. Het Oudengels zou niet statisch blijven. In 1066 versloeg Willem de Veroveraar, hertog van Normandië, koning Harold II van Engeland, in de Slag bij Hastings. De Noormannen introduceerden veel Franse woorden in de taal. In 793 vielen de Noormannen binnen. Noormannen is de term die wordt gebruikt om de Vikingen van Denemarken, Noorwegen en Zweden aan te duiden, en misschien ook andere Noordse stammen in het Scandinavische deel van Europa. Zij hebben ook taalkundige bijdragen geleverd aan onze Angelsaksische taal.
In de 17e eeuw evolueerde het Oud Engels naar het Modern Engels, ongeveer in de tijd van William Shakespeare. Sommige taalkundigen verdelen het Modern Engels in Vroeg en Laat Modern Engels, gebruik makend van de jaren 1800, de tijd waarin het Britse Rijk een groot deel van de wereld omvatte en het Engels ook aanzienlijk werd beïnvloed door inheemse talen.
Turkije
In de 11e eeuw begonnen de Turken het Byzantijnse Rijk, met Constantinopel als middelpunt, aan te vallen. De stad Byzantium in het Byzantijnse Rijk, was zo genoemd door de Grieken uit Megara (een oude stad in Attica) die zich daar rond 660 v. Chr. vestigden. In 330 na Chr. verklaarde Constantijn de Grote Byzantium tot de nieuwe oostelijke hoofdstad van het Romeinse Rijk en doopte het om tot Constantinopel.
In 1453 veroverde het Ottomaanse leger, onder leiding van de Ottomaanse sultan Mehmed II, Constantinopel. De Ottomanen werden een van de machtigste rijken en de stad werd bekend als Istanbul (İstanbul in het Turks), een naam die tot op de dag van vandaag is gebleven.
Genetisch gezien was de impact van de Turkse invasie niet erg groot, maar de taalkundige impact was enorm, omdat de Griekse en Turkse talen tot totaal verschillende familiegroepen behoren:
Grieks behoort tot de Helleense tak van de Proto-Indo-Europese taalboom, en
Turks behoort tot de Altaïsche stamboom waartoe ook Turks, Mongools, Kazachs, Oezbeeks, Tataars, Mantsjoe, en andere Aziatische talen behoren, waaronder misschien Koreaans en Japans, zoals eerder gezegd.
Er zijn nog veel meer voorbeelden van taalkundige vervanging en genetische verandering. (If you are interested in this topic, you will enjoy Luigi Luca Cavalli-Sforza’s book “Genes, Peoples, and Languages”. What is remarkable is that, notwithstanding all the changes that have taken place, it is still possible to reconstruct trees for the two evolutionary tracks.
Wikipedia – http://en.wikipedia.org/
http://www.ucmp.berkeley.edu/exhibit/introphylo.html
Nature magazine, Vol. 426, 27 November 2003 – http://www.nature.com/nature
http://www.campusprogram.com/reference/en/wikipedia/b/bi/biology.html
Genes, Peoples and Languages by Luigi Luca Cavalli-Sforza
Classification – The Three Domain System
PDF Document
http://www.cat.cc.md.us/courses/bio141/lecguide/unit1/3domain/3domain.html
http://home.wanadoo.nl/arjenbolhuis/language-family-trees/
http://www.kessler-web.co.uk/History/KingListsEurope/EasternHungary.htm
http://www.ibiblio.org/gaelic/celts.html
http://www.armenianhighlands.com