De modernistische revolutie

Anglo-Amerikaans modernisme: Pound, Lewis, Lawrence en Eliot

Van 1908 tot 1914 was er een opmerkelijk productieve periode van vernieuwing en experiment, toen romanschrijvers en dichters in bloemlezingen en tijdschriften de literaire conventies uitdaagden, niet alleen van het recente verleden, maar van het hele post-romantische tijdperk. Even kon Londen, dat tot dan toe cultureel een van de saaiste Europese hoofdsteden was geweest, bogen op een avant-garde die kon wedijveren met die van Parijs, Wenen en Berlijn, ook al waren de leidende persoonlijkheid, Ezra Pound, en veel van de meest opmerkelijke figuren Amerikanen.

De geest van het Modernisme – een radicale en utopische geest, gestimuleerd door nieuwe ideeën in de antropologie, psychologie, filosofie, politieke theorie en psychoanalyse – hing in de lucht, nogal gedempt uitgedrukt door de pastorale en vaak anti-Moderne dichters van de Georgische beweging (1912-22; zie Georgian poetry) en authentieker door de Engelse en Amerikaanse dichters van de Imagist-beweging, waarop Pound voor het eerst de aandacht vestigde in Ripostes (1912), een bundel met zijn eigen poëzie, en in Des Imagistes (1914), een bloemlezing. Prominenten onder de Imagisten waren de Engelse dichters T.E. Hulme, F.S. Flint, en Richard Aldington en de Amerikanen Hilda Doolittle (H.D.) en Amy Lowell.

Reagerend tegen wat zij beschouwden als een uitgeputte poëtische traditie, wilden de Imagisten de taal van de poëzie verfijnen, zodat deze geen vehikel zou zijn voor pastoraal sentiment of imperialistische retoriek, maar voor de precieze beschrijving en evocatie van stemmingen. Daartoe experimenteerden zij met vrije of onregelmatige verzen en maakten zij van het beeld hun voornaamste instrument. In tegenstelling tot de rustige Georgiërs werkten zij met korte en spaarzame vormen.

Tussen combineerden schilders en beeldhouwers, door de schilder en schrijver Wyndham Lewis gegroepeerd onder de vlag van het Vorticisme, de abstracte kunst van de kubisten met het voorbeeld van de Italiaanse futuristen die in hun schilderkunst, beeldhouwkunst en literatuur de nieuwe sensaties van beweging en schaal overbrachten die samenhingen met moderne ontwikkelingen als auto’s en vliegtuigen. Met het typografisch aantrekkelijke Blast: Review of the Great English Vortex (twee edities, 1914 en 1915) vond het Vorticisme zijn polemische spreekbuis en in Lewis, de redacteur ervan, zijn meest actieve propagandist en volleerde literaire exponent. Zijn experimentele toneelstuk Enemy of the Stars, gepubliceerd in Blast in 1914, en zijn experimentele roman Tarr (1918) kunnen nog steeds verrassen door hun gewelddadige uitbundigheid.

De Eerste Wereldoorlog maakte een einde aan deze eerste periode van de modernistische revolutie en, hoewel de radicale en utopische impuls ervan niet werd vernietigd, werden de Anglo-Amerikaanse modernisten zich maar al te zeer bewust van de kloof tussen hun idealen en de chaos van het heden. De romanschrijvers en dichters parodieerden de bestaande vormen en stijlen, die in hun ogen overbodig waren geworden door de immensiteit en de verschrikking van de oorlog, maar, zoals het duidelijkst te zien is in Pound’s boze en satirische Hugh Selwyn Mauberley (1920), met een toon van angst en met de wens dat schrijvers vorm en stijl weer tot de dragers van authentieke betekenissen zouden maken.

In zijn twee meest vernieuwende romans, The Rainbow (1915) en Women in Love (1920), traceerde D.H. Lawrence de ziekte van de moderne beschaving – een beschaving die in zijn ogen maar al te graag deelnam aan de massaslachting van de oorlog – tot de effecten van de industrialisatie op de menselijke psyche. Maar terwijl hij de conventies van de fictionele traditie verwierp, die hij met briljant effect had gebruikt in zijn diepgevoelde autobiografische roman over het leven van een arbeidersgezin, Sons and Lovers (1913), putte hij uit mythe en symbool om de hoop uit te spreken dat individuele en collectieve wedergeboorte zou kunnen komen door menselijke intensiteit en passie.

Aan de andere kant heeft de dichter en toneelschrijver T.S. Eliot, een andere Amerikaan die in Londen woonde, in zijn meest vernieuwende poëzie, Prufrock and Other Observations (1917) en The Waste Land (1922), de ziekte van de moderne beschaving – een beschaving die, zoals uit de oorlog bleek, de voorkeur gaf aan de dood of de dood-in-het-leven boven het leven – terug tot de spirituele leegte en de wortelloosheid van het moderne bestaan. Terwijl hij de conventies van de poëtische traditie verwierp, putte Eliot, net als Lawrence, uit mythe en symbool om de hoop op een individuele en collectieve wedergeboorte uit te drukken, maar hij verschilde sterk van Lawrence door te veronderstellen dat wedergeboorte kon komen door zelfverloochening en zelfverloochening. Toch zorgden hun satirische intensiteit, niet minder dan de ernst en omvang van hun analyses van de tekortkomingen van een beschaving die vrijwillig de Eerste Wereldoorlog was ingegaan, ervoor dat Lawrence en Eliot de leidende en meest gezaghebbende figuren werden van het Anglo-Amerikaanse Modernisme in Engeland in de gehele naoorlogse periode.

Tijdens de jaren 1920 begonnen Lawrence (die Engeland in 1919 had verlaten) en Eliot standpunten te ontwikkelen die haaks stonden op de reputaties die zij door hun vroege werk hadden opgebouwd. In Kangaroo (1923) en The Plumed Serpent (1926), onthulde Lawrence de aantrekkingskracht die charismatisch, mannelijk leiderschap op hem uitoefende, terwijl hij in For Lancelot Andrewes: Essays on Style and Order (1928), Eliot (wiens invloed als literair criticus nu zijn invloed als dichter evenaarde) aankondigde dat hij een “classicist in de literatuur, royalist in de politiek en anglo-katholiek in de religie” was en zich inzette voor hiërarchie en orde. Elitair en paternalistisch, namen zij echter niet de extreme standpunten in van Pound (die Engeland in 1920 verliet en zich in 1925 definitief in Italië vestigde) of Lewis. Pound en Lewis, die zich baseerden op de ideeën van links en rechts, wezen de democratie af als een schijnvertoning en stelden dat economische en ideologische manipulatie de dominante factor was. Voor sommigen maakten de antidemocratische opvattingen van de Anglo-Amerikaanse modernisten gewoon de reactionaire tendensen expliciet die vanaf het begin inherent waren aan de beweging; voor anderen kwamen ze voort uit een tragisch verlies van evenwicht, veroorzaakt door de Eerste Wereldoorlog. Dit is een complexe kwestie, en de meningen over de literaire verdienste en politieke status van Pound’s ambitieuze maar immens moeilijke Imagistische epos The Cantos (1917-70) en Lewis’ krachtige reeks politiek-theologische romans The Human Age (The Childermass, 1928; Monstre Gai en Malign Fiesta, beide 1955) zijn sterk verdeeld.