De opkomst van vleesetende dinosaurussen is gecompliceerder dan we dachten

De namen alleen al zijn indrukwekkend. Neem Tyrannosaurus, de tiranhagedis; Torvosaurus, de woeste hagedis; of Giganotosaurus, de reusachtige zuidelijke hagedis. Deze monsterlijke carnivoren domineren onze verbeelding, films en museumzalen, en geen natuurhistorisch museum of Jurassic Park film zou compleet zijn zonder een torenhoge roofzuchtige dinosaurus, hoog genoeg om door een raam van de tweede verdieping naar binnen te kijken.

Maar al deze reuzen waren laatkomers in de dinosaurussaga. Tientallen miljoenen jaren lang, zelfs toen andere dinosaurussoorten uitgroeiden tot enorme afmetingen, waren er geen vleeseters van 3 meter. Hoe kwamen de vleeseters dan aan de top van het voedselweb in het tijdperk van de Dinosauriërs? De antwoorden beginnen nu pas uit de steen te komen.

Waar vleesetende dinosauriërs vandaan kwamen

Eerst een korte geschiedenisles. De vroegste dinosauriërs ontstonden zo’n 235 miljoen jaar geleden in het Midden-Trias. Ze leken niet erg op de moderne favorieten Triceratops of Spinosaurus. In plaats daarvan werden deze slungelige wezens niet veel groter dan een Duitse herder. De huidige golf van bewijs suggereert dat ze omnivoor waren. Deze eerste dinosauruspopulaties varieerden en evolueerden in nieuwe vormen, waaronder de voorouders van de langnekige sauropoden en een groep die de theropoden worden genoemd, waartoe alle bekende vleesetende dinosauriërs behoren.

Tot nu toe dachten paleontologen dat theropoden over het algemeen klein bleven en aan de ecologische zijlijn bleven staan van ongeveer 235 tot 201 miljoen jaar geleden. Pas na een massa-extinctie aan het eind van het Trias, bij de grens van 201 miljoen jaar, begonnen vleesetende dinosauriërs groot te worden. Maar dat beeld begint te veranderen dankzij een nieuwe lezing van het botspoor door wetenschappers die denken dat grote vleeseters al veel eerder zijn verschenen.

Virginia Tech paleontoloog Christopher Griffin zegt dat een belangrijke speler in dit verhaal Herrerasaurus is. Deze vroege dinosaurus zwierf zo’n 230 miljoen jaar geleden door het Trias-Argentinië en werd meer dan 2 meter lang met een gewicht dat groter was dan dat van een ijsbeer. Er is enige discussie over de vraag of Herrerasaurus nu echt een theropode is of niet, maar het was een vleesetende dinosaurus en een van de grootste van zijn tijd.

De bekende vleesetende dinosauriërs tijdens het laatste deel van het Trias bleken kleiner en minder imposant dan de krokodilverwanten waar ze naast leefden (zoals Postosuchus uit het zuidwesten van de Verenigde Staten). Dankzij een beter begrip van de groei van dinosaurussen, hebben paleontologen echter ontdekt dat sommige van deze kleine theropoden een geheim verborgen hielden.

“De weinige resten die we hebben gevonden van grotere Trias-teropoden zijn uitsluitend afkomstig van onvolwassen dieren die nog snel groeien,” zegt Griffin. Deze jonge carnivoren zouden op volwassen leeftijd een lengte van meer dan 2 meter hebben bereikt. Dat is iets minder dan de helft van een volwassen T. rex, maar genoeg om een ontmoeting met zo’n carnivoor van aangezicht tot aangezicht te vermijden.

Maar de evolutie van grotere lichaamsafmetingen is slechts een deel van het verhaal. “Het grote verschil tussen de theropoden van het Trias en het Jura, vooral het vroegste deel van het Jura, is de overvloed,” zegt Griffin. Tot nu toe zijn er wereldwijd slechts zes gedeeltelijke skeletten van grote Trias theropoden bekend. Dat is nogal schamel vergeleken met de daaropvolgende Jura-periode (van 201 tot 145 miljoen jaar geleden), toen dinosauriërs hun stempel op het landschap begonnen te drukken en zich begonnen te vermenigvuldigen. Vleesetende dinosaurussen werden niet alleen groter. Ze groeven hun klauwen in ecosystemen als nooit tevoren.

Een warrig beeld van de evolutie

Tijdens het eerste deel van het Jura waren vleesetende dinosaurussen qua grootte vergelijkbaar met de grootste van hun Trias-voorgangers. Dilophosaurus, in licht gefictionaliseerde vorm beroemd geworden door Jurassic Park, was iets groter dan Herrerasaurus en scharrelde zo’n 190 miljoen jaar geleden rond in wat nu Arizona is. Toch was hij niet te vergelijken met de reuzen die later in het Jura ontstonden, zo’n 150 miljoen jaar geleden – carnivoren als Allosaurus en Torvosaurus die wel een meter of twee lang konden worden.

De kritische overgang tussen groot en reus leek ergens in het Midden Jura plaats te vinden, een weinig begrepen tijd waarin dinosaurussen floreerden. De kritieke tijd ligt tussen 201 en 174 miljoen jaar geleden, in het vroege en middengedeelte van het Jura. Gelukkig is onlangs één zo’n carnivoor opgegraven.

Latig vorig jaar gaven de paleontoloog Oliver Rauhut en collega Diego Pol van de Ludwig-Maximilian Universiteit van München de naam van een uitzonderlijk skelet van een carnivoor uit het Midden-Jura dat zij Asfaltovenator noemden. Dit was een groot dier, meer dan 2 meter lang, dat de gemiddelde grootte van de latere Allosaurus benaderde en meer een terloopse gelijkenis vertoont met de latere dinosaurus.

Asfaltovenator leefde tussen 174 en 168 miljoen jaar geleden, miljoenen jaren vóór de bekendere grote carnivoren van het Late Jura zoals de driehoornige Ceratosaurus en de massieve Torvosaurus. Belangrijker nog, aldus Rauhut en Pol, is dat Asfaltovenator kenmerken lijkt te vertonen van meer dan één theropode-lijn. De botten dragen echo’s van een meer oude tijd vóór de grote theropode groepen; Asfaltovenator lijkt het meest op Allosaurus, maar de dinosaurus heeft ook enkele trekken die gezien worden in een groep die megalosauriërs wordt genoemd, een familie van groot-hoofdige carnivoren zoals Torvosaurus en Megalosaurus. Dit zou erop kunnen wijzen dat deze twee families zich een paar miljoen jaar eerder van elkaar hebben afgesplitst en verschillende niches hebben bezet toen deze dinosauriërs steeds groter werden.

Diorama’s in musea tonen de torenhoge verschrikkingen van het Late Jura, toen dinosauriërs als Allosaurus leefden tussen gepantserde planteneters als Stegosaurus en immense vegetariërs als Diplodocus. Gedurende tientallen miljoenen jaren daarna, tot het einde van het Krijt (66 miljoen jaar geleden), ontwikkelden zich reusachtige carnivoren en breidden deze zich uit. Maar die bloei begon al veel eerder. “Er valt nog veel meer te leren over de evolutie van theropoden in deze periode,” zegt Rauhut, en vondsten als Asfaltovenator geven een indruk van wat er nog te ontdekken valt.