De verschuivende definitie van ISIS Kalifaat

Zelfs nu de ISIS-troepen verder worden teruggedrongen achter hun linies van grootste omvang, staan een aantal groepen van over de hele wereld te trappelen om hun loyaliteit achter de wankelende zogenaamde Islamitische Staat te gooien. Groepen als Boko Haram in Nigeria, al-Shabab in Somalië, en Islamitische Staat in Libië hebben niet alleen hun steun, maar ook hun trouw aan de groep verklaard. Centraal in deze loyaliteitsverklaringen staat het gebruik van het woord “kalifaat”, dat in een groot deel van het Westen met evenveel spot wordt ontvangen als het woord “shariah”. Voor sommige waarnemers is het onzinnig – waarom zouden groepen uit de hele wereld zo bereid zijn hun aandelen in ISIS te verzilveren, terwijl het duidelijk is dat de groep aan het wankelen is en zijn experiment van een “kalifaat” aan het instorten is? De waarheid is dat de controle van ISIS over delen van Syrië en Irak weliswaar met de dag afneemt, maar dat het kalifaat dat het beweert te vestigen, alleen maar sterker wordt. In veel opzichten verandert ISIS in iets totaal anders, en de definitie van het kalifaat staat in het middelpunt van deze metamorfose.

Er is een tendens in het Westen om het idee van een kalifaat gelijk te stellen aan de noodzaak van een panislamitische wereldlijke macht. Dit is begrijpelijk – het oorspronkelijke Rashidun-kalifaat dat na de dood van Mohammed werd opgericht en waarin de machten van regering en godsdienst sterk met elkaar waren verweven, wordt vaak als model gezien. Bovendien wordt in veel bronnen die verwijzen naar de Gouden Eeuw van de Islam, de heerser van de Islam aangesproken als “Kalief”, zodat het logisch is dat voor velen Kalief en Islam analoog zijn aan Caesar en het oude Rome. In werkelijkheid is het verband tussen de titel van kalief en politieke macht buiten de eerste decennia van de Islamitische geschiedenis een veel zeldzamer verschijnsel geweest. In feite ging het bij de titel meestal veel meer om het handhaven van de legitimiteit dan om het tonen van macht.

Tijdens de Middeleeuwen regeerden een aantal kaliefen vanuit zetels in Cordoba, Caïro, en, het beroemdst, Bagdad. Deze titels werden echter, in het geval van de Omajjaden in Cordoba en de Fatimiden in Caïro, gepropageerd door dezelfde mannen die de politieke macht hadden. De reden hiervoor wordt duidelijk bij nader onderzoek. De kaliefen waren degenen die de voortdurende versterking van de godsdienst nodig hadden om hun legitimiteit te doen gelden in de ogen van zowel hun onderdanen als de naburige groepen. Moslim Spanje lag in de nabijheid van het Christendom, terwijl Fatimidisch Egypte een Sjiitische staat was die zich afzette tegen zijn Soennitische buren. Abd ar-Rahman van Cordoba bijvoorbeeld had oorspronkelijk de wereldlijke titel van Emir, maar nam de titel van kalief aan zodat hij als zodanig kon worden genoemd in de vrijdagse khutba. In Abbasidisch Bagdad, de langstdurende van de kalifaten, werd de titel steeds minder belangrijk omdat lokale heersers, zoals de beroemde Saladin van de kruisvaarders, steeds meer slechts lippendienst bewezen aan de wensen van de Abbasidische kalief.

In feite bliezen de Osmanen de titel alleen nieuw leven in als een manier om een vroeg Soennitisch nationalisme op te bouwen. Men sprak de heerser van het Ottomaanse Rijk immers nog steeds aan met “Sultan”, niet met “Kalief”. Tijdens het koloniale tijdperk werden kalifaten opgericht in Nigeria, Soedan en elders als een manier om de lokale bevolking tegen de Europese overheersing te mobiliseren. In deze gevallen appelleerde het gebruik van de titel aan het idee dat de Islam werd aangevallen. Het had weinig te maken met politieke connotaties, maar framed in plaats daarvan een conflict tussen de islam en de ander. Vertaald in de taal van het islamitisch bestuur, onderstreepte het de verschillen tussen dar al-Islam, het rijk van de islam, en dar al-Harb, het rijk van de oorlog – de niet-islamitische ander. Merk op dat een dergelijk wereldbeeld weinig ruimte laat voor die in de andere onderverdelingen die door islamitische geleerden zijn ontwikkeld, zoals dar al-Sulh, een gebied waar niet-moslims vredesverdragen sloten met moslimstaten.

Daarom is, historisch gezien, de precieze definitie van kalifaat in de loop der tijd veranderd, en binnen het aanzienlijke grijze gebied waaruit die definitie bestaat, heeft ISIS het vermogen gevonden om het idee in stand te houden dat het een kalifaat is, zelfs als zijn staatsstructuur verandert. Net als de Rashidun en Umayyad kalifaten, toonden de eerste maanden van ISIS een kalifaat als een staat. Naarmate ISIS echter meer nederlagen op het slagveld leed, kon het zijn kalifaat niet langer effectief in dat paradigma definiëren. In plaats daarvan lijkt het kalifaat dat ISIS nu beweert te leiden veel meer op de kalifaten die een dichotomie tussen de islam en het andere tot stand brachten, met ISIS als de belichaming van de ware islam en een spirituele leider. ISIS stuurt immers geen bestuurders naar de regio’s die hun trouw aan de groep verkondigen, zoals een traditionele staat zou kunnen doen. In plaats daarvan dringt het aan op het idee dat ISIS de legitieme morele leider van de islamitische wereld is.

ISIS blijft dus zitten met twee mogelijke conclusies van de term in zijn eigen denkraam. De eerste is de meest voor de hand liggende – ISIS gebruikt de term als een manier om steun aan te trekken en verschillende conflicten tussen moslims en niet-moslims verder af te schilderen met het penseel van dar al-Harb. In dit opzicht zijn de inspanningen van ISIS niet anders dan de pogingen van het Ottomaanse Rijk om zichzelf af te schilderen als verdediger van het soennitische nationalisme. Vergeet niet dat ISIS zelf voor een deel is opgericht om de vermeende soennitische Arabische belangen te behartigen tegen een door sjiieten gedomineerde regering in Bagdad en een Ba’ath-regime in Damascus.

Ten tweede kan ISIS het feit accepteren dat veel van zijn aanhangers niet onder zijn directe politieke controle leven. Dat is niet van groot belang. Sterker nog, het vermogen om de verantwoordelijkheid op te eisen voor aanslagen die het alleen maar inspireert, is een groot voordeel voor ISIS. In feite is het het vermogen om de indruk te wekken dat het de hand heeft in de coördinatie van de acties, dat ISIS het aura zal blijven geven dat het nodig heeft om zijn invloed te blijven uitbreiden. Een dergelijke uitbreiding houdt niet alleen lokale en westerse doelwitten alert, maar bevordert ook de mythologie van ISIS als een pan-Soennitische beweging die soennieten uit Noord-Nigeria, Somalië en talloze andere brandhaarden in de islamitische wereld kan verenigen.