Down the Rabbit Hole: When Medication Leads to Weight Gain
Veel medicijnen, waaronder antidepressiva, antipsychotica, stemmingsstabilisatoren, corticosteroïden, bètablokkers, hormonale anticonceptiemiddelen, insuline en zelfs medicijnen tegen allergie, zoals difenhydramine (Benadryl), veroorzaken gewichtstoename – zelfs aanzienlijke gewichtstoename – bij patiënten die daarvoor gevoelig zijn. Veel meer medicijnen leiden tot gewichtstoename dan tot gewichtsverlies. Aanvankelijk waren er alleen anekdotische meldingen van gewichtstoename door voorgeschreven medicijnen, maar de omvang van het probleem werd duidelijk toen Allison en zijn collega’s bijna 15 jaar geleden uitgebreid literatuuronderzoek deden (Cheskin e.a., 1999; Allison e.a., 1999) en ontdekten dat medicatie-gerelateerde gewichtstoename “ondergewaardeerd” werd door clinici en er soms toe leidde dat patiënten zich niet aan de behandeling hielden.
Hoeveel gewicht is iemand bereid aan te komen als hij of zij een medicijn gebruikt? Die vraag stelden Sansone en collega’s aan een steekproefpopulatie van meer dan 200 mensen uit het Midwesten, uit de voorsteden (en voornamelijk vrouwen) in een eerstelijnsgezondheidszorgpraktijk. Voor een medische of psychiatrische niet-levensbedreigende aandoening zou deze groep een gewichtstoename van ongeveer 5 1/2 pond accepteren. Als de medische of psychiatrische aandoening een levensbedreigende vorm aannam, was men in staat een gewichtstoename van 13 pond of meer te accepteren. Opmerkelijk is echter dat in deze specifieke steekproef meer dan 5% geen gewichtstoename wilde.
Met andere woorden, voor sommigen is elke gewichtstoename onverdraaglijk, ongeacht de werkzaamheid van de voorgeschreven medicatie. Voor anderen is het echter niet alleen een kwestie van esthetiek: gewichtstoename door medicatie kan leiden tot ernstige stofwisselingsafwijkingen zoals insulineresistentie, hypertensie, abnormale bloedlipidengehalten en zelfs tot type 2-diabetes bij genetisch kwetsbare personen. Dit komt met name voor bij de zogenaamde tweede-generatie antipsychotica.
Medicijnen kunnen gewichtstoename veroorzaken op de korte termijn (binnen de eerste 8 tot 12 weken) en op de lange termijn (enkele maanden tot een jaar), aldus Hasnain en Vieweg, in het tijdschrift Postgraduate Medicine (2013.) Er is een suggestie dat degenen die in de eerste weken van de behandeling aankomen, meer kans hebben om te blijven aankomen, hoewel sommige medicijnen zoals de selectieve serotonine heropname remmers (SSRI’s) in eerste instantie resulteren in enig gewichtsverlies, maar uiteindelijk gewichtstoename over het jaar.
Waarom veroorzaken sommige medicijnen gewichtstoename? Er zijn verschillende factoren, en hoe meer mechanismen een rol spelen, hoe groter de kans op gewichtstoename. Zo kunnen sommige medicijnen specifiek door receptorblokkade een toename van de eetlust veroorzaken. Wysokiński en Kloszewska hebben in een recent artikel in het Journal of Advanced Clinical Pharmacology (2014) het complexe hormonale systeem beoordeeld dat betrokken is bij verzadiging op korte termijn en energieopslag op lange termijn. Deze auteurs merken op dat histamine H1-blokkade en serotonine 5-HT2C-receptorantagonisme verantwoordelijk zijn voor de gewichtstoename die wordt gezien met antipsychotica zoals clozapine (Clozaril), olanzapine (Zyprexa), quetiapine (Seroquel), en risperidon (Risperdal), evenals antidepressiva zoals sommige van de SSRI’s, met name met paroxetine (Paxil).
Omdat een medicijn als aripiprazol (Abilify), dat in de eerste plaats wordt gebruikt voor de behandeling van psychose, maar nu ook op de markt wordt gebracht (en veel op de TV wordt aangeprezen) als een hulpmiddel bij de behandeling van depressie, een partiële agonist is in plaats van een antagonist, wordt het over het algemeen als gewichtsneutraal beschouwd en kan het soms worden vervangen door middelen die de meeste gewichtstoename veroorzaken, zoals clozapine en olanzapine. H1-receptorblokkade is ook verantwoordelijk voor gewichtstoename bij antidepressiva, zoals mirtazapine (Remeron) en trazodon (Desyrel), of het antihistaminicum hydroxamine (Vistaril.)
THE BASICS
- Wat is psychofarmacologie?
- Vind een therapeut bij mij in de buurt
Andere medicijnen verhogen de eetlust door een direct effect op de vele hormonen die betrokken zijn bij de eetlustregulatie, waaronder leptine, ghreline, en insuline. Sommige antipsychotica (bijv. clozapine en olanzapine) blokkeren bijvoorbeeld ook de werking van leptine, wat leidt tot verhoogde, maar ineffectieve niveaus van dit hormoon (leptineresistentie) en ophoping van vetweefsel. Zowel antipsychotica als antidepressiva kunnen ook de insulinespiegel beïnvloeden, waardoor een toestand van insulineresistentie ontstaat en zelfs een verhoogd risico op diabetes type 2. Wysokiński en Kloszewska waarschuwen echter dat veranderingen in deze hormonen secundair kunnen zijn aan gewichtstoename in plaats van de oorzaak van gewichtstoename.
Soms hebben medicijnen geen invloed op de eetlust, maar kunnen ze de ruststofwisseling van een persoon veranderen (d.w.z. verlagen) en daardoor gewichtstoename veroorzaken. Dit is waargenomen bij de oudere tricyclische antidepressiva zoals imipramine (Tofranil). Verder is tumor necrose factor-alfa (TNF-α) een cytokine dat ook tot gewichtstoename kan leiden bij sommige antipsychotica zoals clozapine en olanzapine, maar ook bij lithium, amitriptyline (Elavil), en mirtazapine. Wysokiński en Kloszewska melden dat activering van dit TNF-α systeem al vroeg in de behandeling lijkt op te treden en uiteindelijk een gevoelige marker zou kunnen worden dat gewichtstoename zal optreden.
Andere mechanismen die tot gewichtstoename leiden zijn het drinken van dranken met een hoog caloriegehalte vanwege de droge mond die met medicatie gepaard kan gaan of zelfs een langere slaaptijd vanwege de kalmerende effecten van medicatie en daardoor minder energie-uitgaven. Soms slikken patiënten meerdere medicijnen tegelijk, en kunnen gelijktijdige medicaties zodanig op elkaar inwerken dat de gewichtstoename toeneemt. Verder dragen ook etniciteit, geslacht en leeftijd bij tot verschillen in de effecten van medicatie op het gewicht. Sommige studies melden bijvoorbeeld dat gewichtstoename vaker voorkomt bij vrouwen en eerder bij mensen die aanleg hebben voor overgewicht in het algemeen.
Psychopharmacology Essential Reads
Veel van deze mechanismen hebben te maken met mutaties in specifieke genen en uiteindelijk zullen genomische studies leiden tot meer specifieke individuele aanbevelingen voor patiënten. Bijvoorbeeld, sommige patiënten zijn “slechte metabolizers” en sommige zijn “ultra-snelle metabolizers,” volgens Altar et al, schrijvend in de International Review of Psychiatry (2013.)
Bottom line: Gewichtstoename kan zowel op de korte als op de lange termijn optreden en kan de therapietrouw belemmeren. Artsen moeten patiënten zorgvuldig monitoren op gewichtgerelateerde en metabole veranderingen, en patiënten voorlichten over gezonde leefstijlkeuzes op het gebied van voeding en lichaamsbeweging. It is often possible to switch to a more weight neutral medication or be able to lower the dose of the offending medication. Eventually, there will be more widely available genetic screenings that will lead to individualized recommendations.
