Het einde van het Sovjet-communisme

Het mislukken van de staatsgreep leidde tot de ondergang van het Sovjet-communisme, maar de invloed van de CPSU was al aan het afnemen sinds tenminste het begin van Gorbatsjovs hervormingsregime in 1985. De mislukking van de staatsgreep zette deze neergang alleen maar kracht bij door de holle dreiging te tonen die het eens zo dominante Sovjetapparaat was geworden. De CPSU oogstte nu een oogst van bitterheid en haat omdat zij er niet in was geslaagd een moderne dynamische staat en samenleving voort te brengen. De opmerkelijke economische neergang van de Sovjet-Unie in de jaren tachtig had de etnische spanningen verergerd en regionalisme en nationalisme bevorderd. De staatsgreep, die in de eerste plaats gericht was op het verpletteren van pogingen om de Russische soevereiniteit uit te breiden, versnelde het uiteenvallen van het Sovjet-imperium. Gorbatsjov, die de CPSU met zijn glasnost- en perestrojka-hervormingen had verzwakt, zag zijn eigen invloed nu fataal aangetast door het laatste verzet tegen zijn inspanningen.

De periode voorafgaand aan de staatsgreep werd gekenmerkt door twee tendensen: pogingen van de republieken om meer autonomie te verwerven ten opzichte van het centrum en pogingen van Gorbatsjov om de unie bijeen te houden. In vele delen van het land werd bloed vergoten. In januari 1991 leidden aanvallen van Sovjettroepen op het televisiestation in Vilnius, Litouwen, tot de dood van ten minste 14 burgers en 1 KGB-officier. Onder de ingezette troepen bevonden zich politie-eenheden voor speciale doeleinden, bekend onder het Russische acroniem OMON, de gevreesde “zwarte baretten” van het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Deze troepen stonden onder bevel van Pugo, een van de coupplegers, en zijn plaatsvervanger, Gromov, een van de ondertekenaars van de Sovetskaja Rossija-brief. Gorbatsjov verweet de plaatselijke commandanten dat zij “overreageerden”, maar veroordeelde hun gedrag niet. In de maanden voorafgaand aan de staatsgreep was OMON ook actief in Letland en in tientallen steden in de Sovjet-Unie, en het kreeg al snel een reputatie van wreedheid. Een bloedige botsing in het zuiden, waar de autonome oblast (provincie) Nagorno-Karabach probeerde zich af te scheiden van Azerbeidzjan en zich aan te sluiten bij Armenië, dreigde te escaleren in een totale oorlog.

Tegen de achtergrond van geweld in de republieken werd op 17 maart 1991 het eerste referendum in de Sovjet-Unie uitgeschreven, om een publiek mandaat te verschaffen voor Gorbatsjovs steeds wanhopiger pogingen om de unie in stand te houden. Ongeveer 76 procent van de stemmers was voor het behoud van de unie, maar het percentage lag veel lager in regio’s waar Jeltsin populair was. In Oekraïne gaven de kiezers de communistische leider Leonid Kravtsjoek hun steun om te onderhandelen over een nieuw Unieverdrag, terwijl de Baltische staten, Georgië, Moldavië en Armenië weigerden het referendum überhaupt te houden. In plaats daarvan hielden de Baltische republieken en Georgië onafhankelijkheidsreferenda. De drie Baltische opiniepeilingen leverden alle een duidelijke meerderheid voor onafhankelijkheid op. Op 26 mei 1991 spraken de Georgiërs hun overweldigende steun uit voor de voormalige dissident Zviad Gamsakhurdia om president te worden van een onafhankelijk Georgië. Tegen de tijd dat Armenië in september ging stemmen, slechts enkele weken na de mislukte staatsgreep, was de uitslag een uitgemaakte zaak. Het referendum voor de gehele unie had een dramatisch averechts effect gehad, en de voornaamste overwinnaars waren republieken die ofwel de centrale macht wensten te verzwakken ofwel er volledig mee wilden breken.

Zelfs terwijl de gebeurtenissen in de republieken uit de hand leken te lopen, werd in Rusland een serieuze poging ondernomen om een geloofwaardige pro-democratische beweging op te zetten. In juli 1991 verklaarden Sjevardnadze en Jakovlev samen met de Moskouse burgemeester Gavriil Popov en de Leningradse burgemeester Anatolij Sobtsjak de Beweging voor Democratische Hervormingen te hebben opgericht. Hoewel deze oudgediende politici nog steeds geloofden in de idealen van de perestrojka, was het duidelijk geworden dat het onmogelijk zou zijn om binnen de structuur van de CPSU werkelijke veranderingen te bewerkstelligen.