Iets in het water: het leven na kwikvergiftiging

Hirokatsu Akagi, nu 75, kan met recht een Dumbledorean-figuur worden genoemd in de wereld van de kwikwetenschap en onder mensen met de Minamata-ziekte, die hem als een sympathieke bondgenoot beschouwen. Hij heeft stijl: meestal een witte of bruine broek, een ingestopt overhemd in een vergelijkbare kleur en een kenmerkende smalle hoed, waaruit een ring van wit haar steekt. “Iedereen kent dokter Akagi,” zegt Laurie Chan, een toxicoloog en milieuwetenschapper aan de Universiteit van Ottawa. “Iedereen noemt hem Akagi-sensei: een leraar.”

Toen hij opgroeide ten zuiden van Minamata in Kinzancho, wat letterlijk ‘goudmijnstad’ betekent, kwam Akagi als kind voor het eerst in aanraking met kwik. “Kwik is heel goed speelmateriaal. Als je het naar beneden duwt, verspreidt het zich,” zegt hij, voordat hij lacht en een half serieuze uitnodiging doet: “

Akagi, een gepensioneerd overheidsonderzoeker, heeft nu zijn eigen laboratorium in Fukuro, een wijk van Minamata die zwaar door de ziekte is getroffen. Stapels oude papieren zijn neergeslagen over de beschikbare oppervlakken. De muren van zijn kantoortje zijn beplakt met foto’s van wetenschappers in conferentiezalen naast foto’s van huwelijksfeesten naast CV’s van internationale onderzoekers die hij als collega’s en vrienden beschouwt. Eén zo iemand, de Zweedse wetenschapper Arne Jernelöv, staat bijzonder hoog genoteerd boven zijn bureau.

In 1969 publiceerde Jernelöv een wetenschappelijk artikel in het tijdschrift Nature, dat Akagi, vers van de farmaceutische school en net aangenomen op het ministerie van Volksgezondheid en Welzijn, met belangstelling las. Vreemd genoeg waren er bij Zweedse snoeken hoge concentraties methylkwik gemeten, hoewel er in de nabijgelegen fabrieken alleen andere vormen van kwik vrijkwamen. Jernelöv en zijn coauteur stelden de hypothese op dat kwik in levende organismen kon worden gemethyleerd, waarmee de ontdekking in gang werd gezet dat bacteriën, om evolutionaire redenen die zelfs nu nog vaag blijven, onder de juiste omstandigheden andere soorten kwik kunnen omzetten in methylkwik.

Nieuwsgierig geworden, begon Akagi te spitten in het archief van het ministerie zelf met chemische monsters. Hij vond een stuk kwikacetaat, nog een andere giftige kwikvariant. Het was zo oud dat het etiket nauwelijks leesbaar was. De stof had een wit kristal moeten zijn, zegt hij, terwijl hij afwezig de chemische formule op een vel papier schetst.

Maar Akagi zag een gele laag op het oppervlak, die hij eraf schraapte en testte. Methylkwik, alweer. Niet geproduceerd door mensen, niet omgezet door bacteriën, maar gemaakt op weer een nieuwe manier – door licht. Niet alleen konden andere soorten kwikafval worden omgezet in methylkwik, maar ze hadden ook meer dan één weg om daar te komen.

In 1972 schreef Akagi zijn bevindingen voor het eerst op in het Japans. “Mensen die bij bedrijven als Chisso en chemische bedrijven werken, vielen me aan”, zegt hij. De industrie had er een groot belang bij dat anorganisch kwik veilig zou zijn. “Ze bellen me om te discussiëren. Er komen er zoveel. Oude mensen, alsof ze president zijn of zo, vice-president in het bedrijf.” Hij was toen pas 30 jaar oud, ingebed in een meer hiërarchische cultuur dan zijn westerse collega’s, maar hij zegt dat hij doorging uit een gevoel van morele verplichting.

Wat er echt toe deed, dacht Akagi, was niet de specifieke manier waarop methylkwik tot stand kwam, maar hoeveel er door een ecosysteem stroomde. En dus begon hij – en slaagde hij daarin – een chemische methode te ontwikkelen om kwik beter dan wie ook te meten.

Na een verblijf in Canada waar hij zijn techniek verfijnde in de vervuilde Ottawa-rivier, en meer tijd op het Japanse ministerie van Volksgezondheid en Welzijn, kwam Akagi uiteindelijk in 1981 naar Minamata om te werken voor het pas opgerichte National Institute for Minamata Disease, of NIMD. Tien voorzichtige, voorzichtige jaren later publiceerde hij zijn bijbel voor kwikmetingen: een kookboek voor het tellen van de hoeveelheid methylkwik in een monster van water, bodem, bloed, haar, vis, wat dan ook. Eindelijk kon hij de methode gebruiken om het volledige kwikritme in kaart te brengen op de beroemdste blootgestelde plek uit de geschiedenis, de Minamata-baai.

Dat was althans het plan. Toen klopten de kwikonderzoekers van de wereld aan en begon zich een veel groter beeld van kwik op onze planeet af te tekenen. Eerst waren het de Brazilianen, bezorgd over kwik in het Amazonegebied. “Er zijn op dat moment geen betrouwbare gegevens,” zegt Akagi. “Niet alleen in het Amazonegebied, maar overal.”

Hij begon te reizen om locaties van kwikvervuiling te helpen beoordelen – Brazilië en vervolgens Indonesië, de Filippijnen, Tanzania. Tegelijkertijd begonnen tientallen onderzoekers uit de hele wereld pelgrimstochten naar Minamata te maken om de techniek te leren. Ze waren jong en soms arm, en ze sliepen bijna altijd in Akagi’s huis. Zijn vrouw en kinderen vonden het leuk, zegt hij.

Gewapend met Akagi’s methode hebben onderzoekers aangetoond dat het kwikprobleem vele facetten kent. Naast Minamata zijn er andere ernstige en geconcentreerde kwikvergiftigingen geweest. De inheemse Grassy Narrows-bevolking in Ontario, Canada, ontwikkelde haar eigen gevallen van de Minamata-ziekte dankzij lozingen van een papier- en pulpfabriek die kwikafval produceerde, en Irakezen op het platteland stierven in 1971 met honderden tegelijk na het eten van geïmporteerd graan dat bestemd was om te worden geplant en dat was behandeld met een schimmelwerend middel op basis van methylkwik.

Veel grotere bevolkingsgroepen worden blootgesteld aan lagere, maar nog steeds schadelijke concentraties. Anorganisch kwik komt ook de wereld binnen via bronnen zoals vulkanen, en in de laatste paar eeuwen heeft de menselijke industrie het vrijkomen ervan versneld – het wordt ook uitgestoten door het verbranden van steenkool. De atmosfeer is nu beladen met vijf keer zoveel kwik als in de pre-industriële tijd. Deze vervuiling houdt zich niet aan grenzen. Eenmaal in de lucht kan het zich over de hele wereld verspreiden, zelfs op zogenaamd ongerepte locaties als de Noordpool, en kan het worden omgezet in methylkwik in omgevingen variërend van de ingewanden van insecten tot ontdooiende permafrost en de waterkolom van de open oceaan.

Voor het grootste deel van de ontwikkelde wereld zijn de gezondheidseffecten subtiel, en zijn nadelige effecten grotendeels te vermijden. Voedselwebben en de biochemie concentreren kwik in het spierweefsel van grote, slanke oceaandieren die mensen graag eten – consumeer dus niet veel atletische roofdieren als zwaardvis en tonijn, vooral niet als je zwanger bent. Maar dit advies is moeilijker op te volgen, en het risico op vergiftiging is directer, voor gemeenschappen zoals Minamata met diepe culturele banden met het water en geen andere toegankelijke, betaalbare eiwitten.

In totaal vullen de inheemse kustgroepen van de wereld hun bord met 15 keer meer zeevruchten dan het gemiddelde voor hun land, zo bleek uit een studie uit 2016. Faeröer-eilanders eten bijvoorbeeld traditioneel grienden, die hoge concentraties methylkwik opbouwen. Veel van Canada’s inheemse First Nations zijn afhankelijk van vis en zeehonden.

Veel van de locaties die Akagi heeft bezocht in Zuid-Amerika, Afrika en Azië zijn kleine goudmijnen, die vandaag de dag net zo cavalier met kwik omgaan als Akagi’s geboortestad in de jaren veertig van de vorige eeuw was. Op dit moment is dit ’s werelds grootste bron van kwikvervuiling. Als je kwik met goudrijk sediment mengt, vormen de twee metalen een amalgaam, en je kunt het kwik dan als damp afkoken. Het is allemaal erg handig voor mijnwerkers die de risico’s niet kennen of zich erbij neerleggen dat ze met de gevaren moeten leven. Zo’n 10 tot 15 miljoen mensen zijn bij deze onderneming betrokken, ongeveer een derde van hen vrouwen en kinderen, verspreid over 70 landen. Maar dat kwik komt vervolgens in de bodem en rivieren terecht, wordt omgezet in methylkwik, en hoopt zich op in vis en viseters.

“Je ziet mensen oude colaflesjes met kwik ronddelen, ze lukraak uitgieten,” zegt Keane van de National Resources Defense Council, die ook veel van deze kleine gemeenschappen heeft bezocht. “Vaak hangen er kinderen rond en vrouwen met baby’s op hun heupen.” Achteraf is gemeten dat het kwik in de adem van de mijnwerkers de beroepsmatige normen voor lucht overschrijdt, zegt ze, en ze voegt er wrang aan toe dat de mijnwerkers zelf ook als giftige kwikbronnen kunnen worden aangemerkt.

Het is geen fraai plaatje. Maar Akagi’s chemische analyses hebben geholpen een wereld te onthullen waar de gevaren van kwik nog steeds voortduren, zelfs na tientallen jaren van betere regelgeving. In persoon lijkt hij liever te praten via de pure chemie. Zijn wetenschappelijke nakomelingen, velen nu grote namen in de onderzoekswereld, glimlachen vanaf de muren van zijn kantoor naar beneden. Hij komt naar het lab om te blijven hakken in – wat anders – hetzelfde oude probleem om mensen te helpen kwik te meten, en stopt meestal voor de lunch bij het noodle-restaurant naast de deur.

Een van die CV’s aan de muur is van Milena Horvat, een chemicus die hem verschillende keren vanuit Slovenië is komen opzoeken. Ze is nu hoofd van de afdeling Milieuwetenschappen van het Jožef Stefan Instituut in Ljubljana. Het instituut ligt op ongeveer een uur rijden van een stad genaamd Idrija – de thuisbasis van een 500 jaar oude kwikmijn, de op één na grootste ter wereld, die onlangs actief is geworden en nu op de werelderfgoedlijst van de UNESCO staat. Samen met Horvat en haar collega’s werkt Akagi nu aan een methode om kwik te meten waarbij goedkopere chemische ingrediënten worden gebruikt, voor ontwikkelingslanden. Hij denkt dat het zijn laatste grote project zal zijn. Hij weet niet hoeveel jaar hij nog nodig zal hebben.