Inleiding tot de psychologie

Vogels bouwen nesten en trekken weg als de winter nadert. Zuigelingen zogen aan de borst van hun moeder. Honden schudden water van hun natte vacht. Zalm zwemt stroomopwaarts om kuit te schieten, en spinnen spinnen ingewikkelde webben. Wat hebben deze schijnbaar ongerelateerde gedragingen gemeen? Het zijn allemaal aangeleerde gedragingen. Zowel instincten als reflexen zijn aangeboren (niet aangeleerde) gedragingen waarmee organismen worden geboren. Reflexen zijn een motorische of neurale reactie op een specifieke stimulus in de omgeving. Ze zijn meestal eenvoudiger dan instincten, betreffen de activiteit van specifieke lichaamsdelen en -systemen (bv. de kniereflex en het samentrekken van de pupil bij fel licht), en betreffen primitievere centra van het centrale zenuwstelsel (bv. het ruggenmerg en de medulla). Instincten daarentegen zijn aangeboren gedragingen die worden uitgelokt door een breder scala van gebeurtenissen, zoals rijping en de wisseling van de seizoenen. Het zijn complexere gedragspatronen, waarbij bewegingen van het organisme als geheel betrokken zijn (bijv. seksuele activiteit en migratie), en waarbij hogere hersencentra betrokken zijn.

Zowel reflexen als instincten helpen een organisme zich aan te passen aan zijn omgeving en hoeven niet te worden aangeleerd. Elke gezonde menselijke baby heeft bijvoorbeeld een zuigreflex, die al bij de geboorte aanwezig is. Baby’s worden geboren met de kennis om aan een tepel te zuigen, of die nu kunstmatig (uit een fles) of menselijk is. Niemand leert de baby te zuigen, net zoals niemand een zeeschildpad leert zich naar de oceaan te bewegen.

Leren, net als reflexen en instincten, stelt een organisme in staat zich aan zijn omgeving aan te passen. Maar anders dan bij instincten en reflexen is er bij aangeleerd gedrag sprake van verandering en ervaring: leren is een relatief permanente verandering in gedrag of kennis die het gevolg is van ervaring. In tegenstelling tot de aangeboren gedragingen die hierboven zijn besproken, houdt leren in dat men kennis en vaardigheden verwerft door ervaring. Terugkijkend op ons surfscenario, zal Julian veel meer tijd moeten besteden aan het trainen met zijn surfplank voordat hij leert hoe hij de golven moet berijden zoals zijn vader.

Leren surfen, net als elk ander complex leerproces (bijvoorbeeld leren over de discipline psychologie), gaat gepaard met een complexe interactie van bewuste en onbewuste processen. Leren is traditioneel bestudeerd in termen van zijn eenvoudigste componenten – de associaties die onze geest automatisch maakt tussen gebeurtenissen. Onze geest heeft de natuurlijke neiging om gebeurtenissen die dicht bij elkaar liggen of op elkaar volgen, met elkaar te verbinden. Associatief leren treedt op wanneer een organisme verbanden legt tussen stimuli of gebeurtenissen die samen in de omgeving voorkomen. Je zult zien dat associatief leren centraal staat in alle drie de basisleerprocessen die in deze module worden besproken; klassieke conditionering heeft meestal te maken met onbewuste processen, operante conditionering heeft meestal te maken met bewuste processen, en observerend leren voegt sociale en cognitieve lagen toe aan alle basisassociatieve processen, zowel bewuste als onbewuste. Deze leerprocessen zullen later in detail worden besproken, maar het is nuttig om een kort overzicht te hebben van elk als je begint te verkennen hoe leren wordt begrepen vanuit een psychologisch perspectief.

In klassieke conditionering, ook bekend als Pavloviaanse conditionering, leren organismen om gebeurtenissen – of stimuli – die herhaaldelijk samen voorkomen, te associëren. We ervaren dit proces in ons dagelijks leven. Je ziet bijvoorbeeld tijdens een storm een bliksemflits in de lucht en hoort dan een luide donderslag. Het geluid van de donder doet je natuurlijk opspringen (harde geluiden hebben dat effect door een reflex). Omdat de bliksem betrouwbaar de naderende donderslag voorspelt, associeert u de twee en springt u wanneer u bliksem ziet. Psychologische onderzoekers bestuderen dit associatieve proces door zich te richten op wat kan worden gezien en gemeten – gedrag. Onderzoekers vragen zich af of we, als één stimulus een reflex opwekt, een andere stimulus kunnen trainen om diezelfde reflex op te wekken. In operante conditionering leren organismen opnieuw om gebeurtenissen te associëren – een gedrag en het gevolg ervan (bekrachtiging of bestraffing). Een aangenaam gevolg moedigt aan tot meer van dat gedrag in de toekomst, terwijl een straf het gedrag afschrikt. Stel u voor dat u uw hond, Hodor, leert te zitten. Je zegt Hodor te zitten, en geeft hem een traktatie als hij dat doet. Na herhaalde ervaringen, begint Hodor het zitten te associëren met het krijgen van een traktatie. Hij leert dat de consequentie van zitten is dat hij een hondenkoekje krijgt (Figuur 1). Omgekeerd, als de hond wordt gestraft bij het vertonen van een gedrag, wordt het geconditioneerd om dat gedrag te vermijden (bijv, een kleine schok krijgen bij het overschrijden van de grens van een onzichtbaar elektrisch hek).

Figuur 1. Bij operante conditionering wordt een reactie geassocieerd met een gevolg. Deze hond heeft geleerd dat bepaald gedrag leidt tot het krijgen van een traktatie. (credit: Crystal Rolfe)

Observatief leren breidt het effectieve bereik van zowel klassieke als operante conditionering uit. In tegenstelling tot klassieke en operante conditionering, waarbij leren alleen door directe ervaring plaatsvindt, is observerend leren het proces van kijken naar anderen en vervolgens imiteren wat zij doen. Veel leren bij mensen en andere dieren komt van observerend leren. Om een idee te krijgen van het extra effectieve bereik dat observerend leren met zich meebrengt, denk aan Ben en zijn zoon Julian uit de inleiding. Hoe kan observatie Julian helpen om te leren surfen, in tegenstelling tot leren door vallen en opstaan alleen? Door naar zijn vader te kijken, kan hij de bewegingen imiteren die succes opleveren en de bewegingen vermijden die tot mislukking leiden. Kun je iets bedenken dat je hebt leren doen door naar iemand anders te kijken?

Alle benaderingen die in deze module aan de orde komen, maken deel uit van een bepaalde traditie in de psychologie, die behaviorisme wordt genoemd. Deze benaderingen vertegenwoordigen echter niet de gehele studie van het leren. Afzonderlijke tradities van leren hebben vorm gekregen binnen verschillende gebieden van de psychologie, zoals geheugen en cognitie, dus u zult merken dat andere secties van dit boek uw begrip van het onderwerp zullen vervolledigen. Na verloop van tijd hebben deze tradities de neiging naar elkaar toe te groeien. In deze module zie je bijvoorbeeld hoe cognitie een grotere rol is gaan spelen in het behaviorisme, waarvan de meer extreme aanhangers ooit volhielden dat gedrag wordt uitgelokt door de omgeving zonder dat daar gedachten aan te pas komen.

Contribute!

Improve this pageLearn More