Inleiding tot de psychologie

Wat is cognitieve dissonantie?

Sociaal psychologen hebben gedocumenteerd dat een goed gevoel over onszelf en het handhaven van een positief gevoel van eigenwaarde een krachtige motivator is van menselijk gedrag (Tavris & Aronson, 2008). In de Verenigde Staten hebben leden van de overheersende cultuur doorgaans een zeer hoge dunk van zichzelf en zien zichzelf als goede mensen die boven het gemiddelde uitsteken wat betreft veel wenselijke eigenschappen (Ehrlinger, Gilovich, & Ross, 2005). Vaak worden ons gedrag, onze attitudes en overtuigingen beïnvloed wanneer we een bedreiging ervaren voor ons gevoel van eigenwaarde of ons positieve zelfbeeld. De psycholoog Leon Festinger (1957) definieerde cognitieve dissonantie als psychologisch ongemak dat voortkomt uit het hebben van twee of meer inconsistente houdingen, gedragingen of cognities (gedachten, overtuigingen of meningen). Festingers theorie van cognitieve dissonantie stelt dat wanneer we een conflict ervaren in ons gedrag, onze houding of onze overtuigingen dat ingaat tegen onze positieve zelfpercepties, we psychologisch ongemak ervaren (dissonantie). Als u bijvoorbeeld gelooft dat roken slecht is voor uw gezondheid, maar u blijft roken, ervaart u een conflict tussen uw overtuiging en uw gedrag.

Figuur 1. Cognitieve dissonantie wordt opgewekt door inconsistente overtuigingen en gedragingen. Geloven dat sigaretten slecht zijn voor de gezondheid, maar toch sigaretten roken, kan cognitieve dissonantie veroorzaken. Om cognitieve dissonantie te verminderen, kunnen individuen hun gedrag veranderen, zoals stoppen met roken, of hun overtuiging veranderen, zoals het verdisconteren van het bewijs dat roken schadelijk is. (credit “sigaretten”: bewerking van CDC/Debora Cartagena; “patch”: bewerking van “RegBarc”/Wikimedia Commons; “roken”: bewerking van Tim Parkinson)

Later onderzoek documenteerde dat alleen tegenstrijdige cognities die een bedreiging vormen voor het positieve zelfbeeld van individuen dissonantie veroorzaken (Greenwald & Ronis, 1978). Aanvullend onderzoek vond dat dissonantie niet alleen psychologisch ongemakkelijk is, maar ook fysiologische opwinding kan veroorzaken (Croyle & Cooper, 1983) en hersengebieden kan activeren die belangrijk zijn bij emoties en cognitief functioneren (van Veen, Krug, Schooler, & Carter, 2009). Wanneer we cognitieve dissonantie ervaren, zijn we gemotiveerd om deze te verminderen omdat het psychologisch, fysiek en mentaal ongemakkelijk is. Wij kunnen cognitieve dissonantie verminderen door onze cognities, houdingen en gedragingen met elkaar in overeenstemming te brengen – d.w.z. ze harmonieus te maken. Dit kan op verschillende manieren worden gedaan, zoals:

• het veranderen van ons afwijkende gedrag (bijv. stoppen met roken),
• het veranderen van onze cognities door rationalisatie of ontkenning (bijv. onszelf wijsmaken dat gezondheidsrisico’s kunnen worden verminderd door gefilterde sigaretten te roken),
• het toevoegen van een nieuwe cognitie (bijv, “Roken onderdrukt mijn eetlust zodat ik geen overgewicht krijg, wat goed is voor mijn gezondheid.”).

Een klassiek voorbeeld van cognitieve dissonantie is John, een 20-jarige die zich aanmeldt bij het leger. Tijdens het bootcamp wordt hij om 5.00 uur gewekt, heeft chronisch slaaptekort, wordt toegeschreeuwd, zit onder de zandvlooienbeten, is lichamelijk gekneusd en mishandeld, en mentaal uitgeput (figuur 2). Het wordt nog erger. Rekruten die week 11 van het trainingskamp halen, moeten 54 uur onafgebroken trainen.

Figuur 2. Een persoon die een moeilijk pad heeft gekozen, moet naast vele andere ongemakken ook omgaan met cognitieve dissonantie. (credit: Tyler J. Bolken)

Het is geen verrassing dat John zich ellendig voelt. Niemand vindt het leuk om zich ellendig te voelen. In dit soort situaties kunnen mensen hun overtuigingen, hun houding of hun gedrag veranderen. De laatste optie, een verandering van gedrag, is niet beschikbaar voor John. Hij heeft voor vier jaar getekend voor het leger en hij kan niet legaal vertrekken.

Als John blijft denken aan hoe ellendig hij zich voelt, worden het wel erg lange vier jaar. Hij zal in een constante staat van cognitieve dissonantie verkeren. Als alternatief voor deze ellende kan John zijn overtuigingen of attitudes veranderen. Hij kan tegen zichzelf zeggen: “Ik word sterker, gezonder en scherper. Ik leer discipline en hoe ik mezelf en mijn land moet verdedigen. Wat ik doe is echt belangrijk.” Als dit zijn overtuiging is, zal hij zich realiseren dat hij sterker wordt door zijn uitdagingen. Hij zal zich dan beter voelen en geen cognitieve dissonantie ervaren, wat een ongemakkelijke toestand is.

Effect van inwijding

Het militaire voorbeeld toont de observatie dat een moeilijke inwijding in een groep ons beïnvloedt om de groep aardiger te vinden. Een ander concept uit de sociale psychologie, justification of effort, suggereert dat we waarde hechten aan doelen en prestaties waar we veel moeite voor doen. Volgens deze theorie geloven we dat als iets moeilijk voor ons is om te bereiken, het meer de moeite waard is. Als je bijvoorbeeld naar een appartement verhuist en uren bezig bent met het in elkaar zetten van een dressoir dat je bij Ikea hebt gekocht, zul je daar meer waarde aan hechten dan aan het luxere dressoir dat je ouders voor je hebben gekocht. We willen geen tijd en moeite verspild hebben om lid te worden van een groep die we uiteindelijk weer verlaten. Een klassiek experiment van Aronson en Mills (1959) toonde dit rechtvaardiging van het inspanningseffect aan. Universiteitsstudenten boden zich vrijwillig aan om lid te worden van een campusgroep die regelmatig zou samenkomen om de psychologie van seks te bespreken. Deelnemers werden willekeurig toegewezen aan een van de drie condities: geen introductie, een gemakkelijke introductie en een moeilijke introductie in de groep. Na deelname aan de eerste discussie, die opzettelijk erg saai was gemaakt, beoordeelden de deelnemers hoe leuk ze de groep vonden. Deelnemers die een moeilijke initiatie ondergingen om lid van de groep te worden, beoordeelden de groep gunstiger dan deelnemers met een gemakkelijke initiatie of zonder initiatie (figuur 3).

Figuur 3. De rechtvaardiging van de inspanning heeft een duidelijk effect op de mate waarin iemand een groep leuk vindt. Studenten in de moeilijke inleidingsconditie vonden de groep leuker dan studenten in andere condities vanwege de rechtvaardiging van de inspanning.

Dergelijke effecten zijn ook te zien in een recentere studie naar de invloed van de inspanning van studenten op de evaluatie van cursussen. Heckert, Latier, Ringwald-Burton en Drazen (2006) vroegen 463 studenten die aan een universiteit in het middenwesten een cursus volgden, naar de hoeveelheid inspanning die hun cursus van hen vroeg. Daarnaast werd de studenten ook gevraagd om verschillende aspecten van de cursus te evalueren. Gezien wat u zojuist gelezen hebt, zal het u niet verbazen dat de cursussen die de grootste inspanning vergden, waardevoller werden bevonden dan de cursussen die dat niet deden. Bovendien gaven studenten aan dat ze meer leerden in cursussen die meer inspanning vroegen, ongeacht de cijfers die ze voor die cursussen kregen (Heckert e.a., 2006).

Naast het klassieke militaire voorbeeld en groepsinitiatie, kunt u nog andere voorbeelden van cognitieve dissonantie bedenken? Hier is er een: Marco en Maria wonen in Fairfield County, Connecticut, een van de rijkste gebieden in de Verenigde Staten met zeer hoge kosten van levensonderhoud. Marco telecommiteert van thuis uit en Maria werkt niet buitenshuis. Ze huren een heel klein huisje voor meer dan $3000 per maand. Maria winkelt bij consignatiewinkels voor kleding en bezuinigt waar ze kan. Ze klagen dat ze nooit geld hebben en dat ze niets nieuws kunnen kopen. When asked why they do not move to a less expensive location, since Marco telecommutes, they respond that Fairfield County is beautiful, they love the beaches, and they feel comfortable there. How does the theory of cognitive dissonance apply to Marco and Maria’s choices?