Medea – Griekse tragedies – Een inleiding

Belangrijkste thema’s

• Passie en woede

Medea is een vrouw van extreem gedrag en extreme emotie. Voor haar hartstochtelijke liefde voor Jason heeft ze alles opgeofferd en onuitsprekelijke daden voor hem begaan. Maar door zijn verraad aan haar is haar passie veranderd in woede. Haar gewelddadige en onstuimige hart, voorheen toegewijd aan Jason, is nu gericht op zijn vernietiging. De Grieken waren zeer geïnteresseerd in de uitersten van emoties en de gevolgen van het ongecontroleerd laten van emoties; ze hadden ook de neiging om sterke passie en woede te zien als onderdeel van grootheid. Medea is een voorbeeld van te ver doorgevoerde passie, in een vrouw die er pervers op uit is woede te verkiezen boven genade en rede.

• Wraak

De verleidelijke aantrekkingskracht van wraak is een deel van de blijvende populariteit van het stuk. Medea is bereid alles op te offeren om haar wraak perfect te maken. Paradoxaal genoeg vermoordt ze haar eigen kinderen om hen te beschermen tegen de tegenwraak van haar vijanden; ze doodt hen ook om Jason pijn te doen, hoewel ze door hen te doden zichzelf veroordeelt tot een leven vol wroeging en verdriet. Maar Medea’s aantrekkingskracht is deels haar kracht als wraakfantasie; net als Medea zijn we allemaal wel eens belaagd door vijanden wier macht institutioneel beschermd en oneerlijk is. En net als Medea hebben we gefantaseerd over de bevrediging van een perfecte wraak. Net als het koor kijken we naar Medea met een mengeling van afschuw en opwinding.

• Grootheid en trots

De Grieken waren gefascineerd door de dunne scheidslijn tussen grootsheid en overmoed. In hun hele literatuur is te lezen dat dezelfde eigenschappen die een man of vrouw groot maken, ook tot hun ondergang kunnen leiden. Euripides speelt hier met het idee van grootheid, vaak met verrassende effecten. Medea heeft een aantal eigenschappen van een grote held, maar Euripides vervormt en ontregelt deze eigenschappen en verdraait een aantal van de conventies van zijn kunst. Haar grote intellect en zelfabsorptie staan buiten kijf, maar het beperkte veld voor deze talenten maakt haar tot een monster.

Prinses, nauw verbonden met grootheid, wordt eveneens vervormd. Terwijl veel tragedies ons een soort zuivere voldoening schenken in het tragische, neemt de voldoening die we halen uit het kijken naar Medea een perverse vorm aan. Medea’s trots drijft haar tot onnodige wreedheid. Er is een enorm gevoel van verspilling. Ze wreekt zich volledig, en gaat dan nog een stap verder, voorbij de grenzen van de mythe, door haar eigen kinderen te doden (Euripides’ toevoeging aan het verhaal). Zij is de beschadigde en vervormde trots van een vrouw die vanwege haar geslacht en haar barbaarse afkomst wordt vernederd, maar die desondanks superieur is aan iedereen om haar heen. Na alles wat ze heeft geleden, is Medea in sommige opzichten het meest woedend wanneer ze door dwazen belachelijk wordt gemaakt.

• De positie van de vrouw

Euripides was gefascineerd door vrouwen en de tegenstrijdigheden van het Griekse sekse-gender-systeem; zijn behandeling van het sekse-aspect is de meest verfijnde die in het werk van welke oude Griekse schrijver dan ook te vinden is. Medea’s openingstoespraak tot het koor is de meest welsprekende verklaring van de klassieke Griekse literatuur over het onrecht dat vrouwen wordt aangedaan. Medea erkent ook dat de positie van de vrouw, en haar ondergeschiktheid aan de man, onlosmakelijk verbonden is met de kern van de sociale orde in Griekenland. De Griekse samenleving functioneert dankzij onrechtvaardigheid. Athene, een stad die er prat op ging vrijer te zijn dan de naburige dictaturen, was niettemin een stad die afhankelijk was van slavenarbeid en de onderdrukking van vrouwen. (De typische verontschuldiging van bewonderaars van Athene is dat alle oude samenlevingen seksistisch waren en afhankelijk van slavenarbeid; deze algemeenheid is niet waar. Veel samenlevingen waren genereuzer in hun behandeling van vrouwen dan de Grieken waren; en veel samenlevingen functioneerden, zelfs in de antieke wereld, zonder slavenarbeid). Euripides was zich bewust van deze hypocrisie, en hij wees vaak op de manieren waarop de Griekse samenleving het onrecht dat zij pleegde trachtte te verdoezelen of te verontschuldigen.

Terzelfdertijd is Medea niet bepaald een feministisch rolmodel. Euripides toont de moeilijkheden die vrouwen ondervinden, maar hij geeft ons geen blikkerige maagdelijke heldinnen. Hij geeft ons echte vrouwen, die hebben geleden en door hun lijden verwrongen zijn geraakt. Wat we zien is geen verhaal over de bevrijding van de vrouw, maar een oorlog tussen de seksen waarin iedereen getekend tevoorschijn komt.

• De Ander

De Ander is een hoofdthema. Medea’s vreemdheid wordt vanaf het begin benadrukt: de Verpleegster herinnert ons er vanaf de eerste regels aan dat Medea uit een ver en exotisch land komt. Bij het overdenken van dit aspect van het stuk moeten verschillende punten in gedachten worden gehouden. Bedenk dat de Ander een complex en veelzijdig begrip is: het omvat het vreemde, het exotische, het onbekende, het gevreesde. De Ander is ook essentieel voor zelfdefiniëring: als de Grieken barbaren bepaalde eigenschappen toedichten, impliceren zij daarmee bepaalde dingen over zichzelf. Barbaren zijn barbaars; wij Grieken zijn dat niet. Barbaren zijn bijgelovig; wij Grieken zijn rationeel. Maar in de loop van het stuk destabiliseert Euripides deze gemakkelijke tweedeling. Hij zal laten zien, zoals hij ook in andere stukken doet, dat de Ander niet uitsluitend iets is dat buiten Griekenland ligt. De ideeën die de Grieken over zichzelf hebben, zijn vaak onjuist. Er is veel, voor de Grieken en voor ons, dat we niet over onszelf weten.

• Ballingschap

Het moderne publiek kan zich maar moeilijk voorstellen hoe verschrikkelijk ballingschap was voor de oude Grieken. Iemands stadstaat was zijn thuis en beschermer; rondzwerven, zonder vrienden of onderdak, werd beschouwd als een lot zo gruwelijk als de dood. Medea heeft, omwille van haar man, van zichzelf een balling gemaakt. Ze is ver van huis, zonder familie of vrienden om haar te beschermen. In haar overijverige behartiging van de belangen van haar man, heeft zij ook hun familie in Korinthe tot balling gemaakt. Door haar daden in Iolcus, kan Jason niet naar huis terugkeren. Hun positie is kwetsbaar. Jason, held van het Gulden Vlies (hoewel Euripides benadrukt dat Medea de ware motor achter het succes van de zoektocht was) is nu een zwerver. Zijn huwelijk is gewiekst en berekenend: hij neemt een bruid uit de koninklijke familie van Korinthe. Hij is ontrouw, maar hij heeft een punt als hij Medea voorhoudt dat er iets moet gebeuren om hun familie zekerheid te geven.

Euripides verbindt de thema’s ballingschap en de positie van de vrouw. Als Medea de nadruk legt op de omstandigheden waaronder vrouwen na hun huwelijk moeten leven (het huis verlaten, tussen vreemden leven), herinnert zij ons aan de omstandigheden van ballingschap. Haar positie is dus dubbel ernstig, want zij is een balling in de gewone zin van het woord en ook een balling in de zin dat alle vrouwen ballingen zijn. Ze is ook een vreemdelinge, en dus zal ze voor de Grieken altijd een “barbaar” zijn.

• Slimheid

Euripides legt de nadruk op Medea’s sluwheid en slimheid. Deze eigenschappen, die bewonderd zouden moeten worden, veroorzaken ook lijden voor Medea. Dit thema is verbonden met het thema van de hoogmoed en het thema van de positie van de vrouw. Medea zegt tegen Creon dat het beter is dom geboren te worden, want mannen verachten de slimmeriken. Een deel van haar probleem is dat ze geen echte uitlaatklep heeft voor haar gaven. Eleanor Wilner noemt Medea “een Machiavel zonder land om te regeren” (4). Haar kracht, haar intellect en haar wilskracht gaan haar positie te boven. De Grieken, hoewel ze enig respect voor haar hebben, behandelen haar vaak zelfvoldaan vanwege haar geslacht en haar barbaarse afkomst. Ze wordt omringd door mensen die minder intelligent en vindingrijk zijn dan zij, maar de sociale macht en het respect zijn van hen. Vergeet niet dat Aristoteles de “gewetenloze slimme” vrouw zo onsmakelijk vond dat zij ongeschikt was voor drama; zijn uitspraak weerspiegelt typisch Griekse opvattingen. Medea wordt veracht om haar talenten die haar lof zouden moeten opleveren; ze is ook angstaanjagend vrij. Omdat zij een buitenstaander is van de normale orde, gedraagt zij zich zonder terughoudendheid of moraal. Haar genialiteit, die geen rijk heeft kunnen opbouwen, zal in plaats daarvan worden gebruikt op het kleinere speelveld van persoonlijke wraak.

• Manipulatie

Manipulatie is een belangrijk thema. Medea, Jason en Creon proberen allemaal te manipuleren. Jason gebruikte Medea in het verleden; nu manipuleert hij de koninklijke familie van Korinthe om zijn eigen doelen te bereiken. Creon heeft zijn dochter en Jason aan elkaar gekoppeld, in de hoop te profiteren van Jasons roem als de held van het Gulden Vlies. Maar Medea is de meester in manipulatie. Medea speelt perfect in op de zwakheden en behoeften van zowel haar vijanden als haar vrienden. Medea speelt in op Creons medelijden, en op de kostbare onderschatting van de tovenares door de oude koning. Tegen Aegeus gebruikt ze haar vaardigheden als onderhandelingstroef en maakt ze gebruik van de zachtmoedigheid van de koning om een bindende eed van hem af te dwingen. Tegenover Jason gebruikt ze zijn oppervlakkigheid, zijn ongegronde trots en zijn verlangen naar dominantie. Zij speelt de onderdanige vrouw, tot groot genoegen van haar man. Jason trapt in de act en toont daarmee zijn gebrek aan scherpzinnigheid en zijn bereidheid om zich te laten misleiden door zijn eigen fantasieën.