Michelangelo’s Geheime Boodschap in de Sixtijnse Kapel: A Juxtaposition of God and the Human Brain

Op 17-jarige leeftijd begon hij met het ontleden van lijken van het kerkhof. Tussen 1508 en 1512 schilderde hij het plafond van de Sixtijnse Kapel in Rome. Michelangelo Buonarroti, wereldwijd bekend onder zijn voornaam als het unieke artistieke genie, beeldhouwer en architect, was ook anatoom, een geheim dat hij verborg door bijna al zijn anatomische schetsen en aantekeningen te vernietigen. Nu, 500 jaar nadat hij ze tekende, zijn zijn verborgen anatomische illustraties gevonden – geschilderd op het plafond van de Sixtijnse Kapel, slim verborgen voor de ogen van paus Julius II en talloze religieuze aanbidders, historici en kunstliefhebbers eeuwenlang – in het lichaam van God.

Dit is de conclusie van Ian Suk en Rafael Tamargo, in hun paper in de uitgave van mei 2010 van het wetenschappelijke tijdschrift Neurochirurgie. Suk en Tamargo zijn experts in neuroanatomie aan de Johns Hopkins University School of Medicine in Baltimore, Maryland. In 1990 publiceerde de arts Frank Meshberger een artikel in het Journal of the American Medical Association waarin hij Michelangelo’s beeldtaal ontcijferde met de verbluffende erkenning dat de afbeelding in God Schept Adam op het centrale paneel aan het plafond een perfecte anatomische illustratie was van de menselijke hersenen in doorsnede. Meshberger speculeert dat Michelangelo God omringde met een lijkwade die het menselijk brein voorstelde, om te suggereren dat God Adam niet alleen het leven schonk, maar ook de opperste menselijke intelligentie. In een ander paneel, De Scheiding van Licht en Duisternis (links afgebeeld), hebben Suk en Tamargo meer gevonden. De onderzoekers hebben een nauwkeurige afbeelding gevonden van het ruggenmerg en de hersenstam van de mens.

Is het plafond van de Sixtijnse Kapel een 500 jaar oude puzzel die nu pas opgelost begint te worden? Wat wilde Michelangelo zeggen door het stemkastje van God te construeren uit de hersenstam van de mens? Is het heiligschennis of een eerbetoon?

Het kostte Michelangelo vier jaar om het plafond van de Sixtijnse Kapel te voltooien. Hij werkte van oost naar west, beginnend bij de ingang van de kapel en eindigend boven het altaar. Het laatste paneel dat hij schilderde stelt God voor die het licht scheidt van de duisternis. De onderzoekers melden dat Michelangelo hier de hersenstam, de ogen en de oogzenuw van de mens heeft verborgen in de figuur van God direct boven het altaar.

Kunstcritici en historici hebben zich lang verbaasd over de vreemde anatomische onregelmatigheden in Michelangelo’s afbeelding van Gods nek op dit paneel, en over de disharmonische belichting in de regio. De figuren in het fresco worden diagonaal van linksonder belicht, maar de nek van God, die als in een spotlight wordt belicht, wordt recht van voren en iets van rechts belicht. Hoe valt zo’n onhandigheid van ’s werelds meester van de menselijke anatomie en bekwame uitbeelster van het licht te rijmen met het verknoeien van de beeltenis van God boven het altaar? Suk en Tamargo stellen voor dat de afzichtelijke, door struma vervormde nek van God geen vergissing is, maar eerder een verborgen boodschap. Zij betogen dat Michelangelo nergens anders in een van de andere figuren zijn anatomisch correcte weergave van de menselijke nek heeft verknoeid. Zij tonen aan dat als men een detail van Gods vreemde knobbelige nek in de Scheiding van Licht en Duisternis superponeert op een foto van het menselijk brein van onderaf gezien, de lijnen van Gods nek precies de kenmerken van het menselijk brein volgen.

Er is nog iets anders vreemds aan deze afbeelding. Een rol stof strekt zich uit in het midden van Gods gewaad op een eigenaardige manier. De kleding is hier opeengepakt zoals nergens anders te zien is, en de vouw botst met wat de natuurlijke drapering van stof over Gods torso zou zijn. In feite, zo merken zij op, is het het menselijke ruggenmerg, oplopend naar de hersenstam in Gods nek. Bij het middel van God draait het gewaad weer op een eigenaardige verfrommelde manier, waardoor de oogzenuwen van twee ogen zichtbaar worden, precies zoals Leonardo Da Vinci ze had afgebeeld op zijn illustratie uit 1487. Da Vinci en Michelangelo waren tijdgenoten en kenden elkaars werk.

Het mysterie is of deze neuro-anatomische kenmerken verborgen boodschappen zijn of dat de Sixtijnse Kapel een Rorshach-test is waaruit iedereen een beeld kan halen dat voor hemzelf betekenis heeft. De auteurs van het artikel zijn tenslotte neuroanatomisten. De neuroanatomie die zij op het plafond zien, is misschien niets meer dan de man op de maan.

Maar Michelangelo heeft volgens andere geleerden ook andere anatomische kenmerken elders op het plafond afgebeeld; met name de nier, die Michelangelo kende en die voor hem van bijzonder belang was omdat hij aan nierstenen leed.

Als de verborgen figuren opzettelijk zijn, wat betekenen ze dan? De auteurs weerstaan speculaties, maar een groot kunstenaar reproduceert niet slechts een voorwerp in een kunstwerk, hij of zij roept betekenis op door middel van symboliek. Is Scheiding van Licht en Duisternis een artistiek commentaar op de voortdurende botsing tussen wetenschap en religie? Bedenk dat dit het tijdperk was waarin de monnik Copernicus door de Kerk aan de kaak werd gesteld omdat hij had geloofd dat de aarde om de zon draaide. Het was een periode van strijd tussen wetenschappelijke observatie en de autoriteit van de Kerk, en een tijd van intense conflicten tussen protestanten en katholieken.

Het is geen geheim dat Michelangelo’s relatie met de Katholieke Kerk gespannen werd. De kunstenaar was een eenvoudig man, maar hij kreeg een afkeer van de weelde en corruptie van de Kerk. Op twee plaatsen in het meesterwerk liet Michelangelo zelfportretten achter – in beide gevallen van zichzelf in foltering. Hij gaf zijn eigen gezicht aan het lichaam van de heilige Bartholomeüs, die gemarteld werd door levend te worden gevild, en aan het afgehakte hoofd van Holofernes, die door Judith werd verleid en onthoofd.

Michelangelo was een vroom mens, maar later in zijn leven ontwikkelde hij een geloof in het Spiritualisme, waarvoor hij door paus Paulus IV werd veroordeeld. De grondgedachte van het Spiritualisme is dat de weg naar God niet uitsluitend via de Kerk kan worden gevonden, maar door rechtstreekse communicatie met God. Paus Paulus IV interpreteerde Michelangelo’s Laatste Oordeel, geschilderd op de muur van de Sixtijnse Kapel 20 jaar na het voltooien van het plafond, als een belediging van de kerk door te suggereren dat Jezus en de mensen om hem heen rechtstreeks met God communiceerden zonder tussenkomst van de kerk. Hij schortte Michelangelo’s pensioen op en liet vijgenbladeren over de naakten in het fresco schilderen. Volgens de wens van de kunstenaar is Michelangelo’s lichaam niet begraven op het terrein van het Vaticaan, maar in plaats daarvan bijgezet in een tombe in Florence.

Misschien is de betekenis in de Sixtijnse Kapel niet dat God intelligentie aan Adam geeft, maar eerder dat intelligentie en observatie en het lichaamsorgaan dat dit mogelijk maakt, zonder de noodzaak van de Kerk rechtstreeks tot God leiden. Het materiaal is rijk aan speculaties en de nieuwe vondsten zullen ongetwijfeld tot eindeloze interpretaties leiden. We zullen de waarheid misschien nooit kennen, maar in Scheiding van licht en duisternis verenigt Michelangelo’s meesterwerk de werelden van kunst, religie, wetenschap en geloof in een provocerend en ontzagwekkend kunstwerk, dat ook een spiegel kan zijn.

Images from “Concealed Neuroanatomy in Michelangelo’s Separation of Light From Darkness in the Sistine Chapel,” door Ian Suk en Rafael J. Tamargo in Neurosurgery, Vol. 66, No. 5, pp. 851-861.