Odyssey’s End?: The Search for Ancient Ithaca

Opmerking voor de redacteur: Dit artikel werd in zijn oorspronkelijke vorm aangepast en aangevuld met nieuwe informatie voor Smithsonian’s Mysteries of the Ancient World bookazine dat in het najaar van 2009 verscheen.

Robert Bittlestone staat boven het dorp Petrikata, uitkijkend over daken van rode dakpannen over een smalle landengte die de twee delen van het Griekse eiland Cephalonia verbindt, voor de westkust van Griekenland. In de vallei beneden zijn boeren in overalls olijven aan het oogsten. Een lichte bries verspreidt de geur van oregano en tijm. “Dit lijkt vaste grond waar we op staan,” zegt Bittlestone. “Maar alles onder ons is rotsval. Aan de overkant van die vallei lag het oude eiland Ithaca.”

Bittlestone, een Britse management consultant van beroep, gelooft dat hij een mysterie heeft opgelost dat geleerden al meer dan 2000 jaar bezighoudt. In Odysseus Unbound, in 2005 gepubliceerd door Cambridge University Press, betoogt hij dat een schiereiland op het eiland Cephalonia ooit een apart eiland was – Itaka, het koninkrijk van Homerus’ Odysseus zo’n 3000 jaar geleden. Hij gelooft dat het zeegat dat de twee eilanden scheidde, werd opgevuld door opeenvolgende aardbevingen en aardverschuivingen, waardoor het schiereiland Paliki ontstond, zoals het nu bekend is.

Net als Heinrich Schliemann, de zakenman die in de jaren 1870 de vindplaats van het oude Troje ontdekte, en Michael Ventris, de architect die in de jaren 1950 de geschreven taal van het Minoïsche Kreta ontcijferde, maakt de 57-jarige Bittlestone deel uit van een eervolle traditie van geïnspireerde amateurs die buitengewone ontdekkingen hebben gedaan buiten de grenzen van de conventionele geleerden. “Bittlestone’s inzicht is briljant,” zegt Gregory Nagy, directeur van het Center for Hellenic Studies, in Washington, D.C. “Hij heeft iets heel belangrijks gedaan. Dit is een echte doorbraak in de convergentie van orale poëzie en geologie, en de meest plausibele verklaring die ik heb gezien van wat Ithaca was in het tweede millennium v. Chr. We zullen de Odyssee nooit meer op dezelfde manier lezen.”

En nog provocerender is dat Bittlestone, die gebruik kon maken van geavanceerde technologische hulpmiddelen waarover de geleerden voor hem niet beschikten, van mening is dat gebeurtenissen zoals beschreven in de Odyssee wel degelijk hebben plaatsgevonden, en dat veelzeggende herkenningspunten van de avonturen van de held op Ithaca te vinden zijn op het schiereiland Paliki van Cephalonia. “Ik vind de meeste gebeurtenissen die op het eiland worden beschreven volkomen geloofwaardig,” zegt hij, en hij voegt eraan toe dat de hoofdstukken over Odysseus’ fantastische avonturen tussen magische figuren – het zeemonster Scylla en de mensenetende draaikolk Charybdis, of de tovenares Circe – duidelijk veel te danken hebben aan de dichterlijke verbeelding.

“Verreweg het belangrijkste onderdeel hiervan is het argument dat het moderne Paliki het oude Ithaca was,” zegt James Diggle, professor Grieks en Latijn aan de Universiteit van Cambridge. “Daar heb ik niet de minste twijfel over. Het is onweerstaanbaar, en ondersteund door de geologie. Het andere deel is meer speculatief. Maar als je eenmaal over het terrein gaat, is er een buitengewone overeenkomst.”

Sinds de oudheid is de locatie van Homerus’ Ithaca een van de grote raadsels van de literatuur. De geograaf Eratosthenes verzuchtte in de derde eeuw voor Christus: “Je zult het toneel van de omzwervingen van Odysseus vinden als je de schoenmaker vindt die de zak van de winden heeft dichtgenaaid.” Sommigen deden de geografie van Homerus af als giswerk van een dichter. Zoals de beroemde classicus Bernard Knox ooit zei: “Wanneer de personages van Homerus zich naar het vasteland van Griekenland en de westelijke eilanden voor de kust begeven, heerst er verwarring.”

Moderne geleerden hebben talrijke locaties voorgesteld, sommige zo ver weg als Schotland of de Oostzee. De meest voor de hand liggende kandidaat was het huidige eiland Ithaca, dat ten oosten van Cephalonia ligt. Maar het voldoet niet aan de beschrijving van Homerus:

Om haar heen cirkelt een ring van eilanden zij aan zij,
Doulichion, Same, het beboste Zachynthos ook, maar het mijne
ligt laag en ver weg, het verst in zee,
oprijzend in de westelijke schemering
terwijl de anderen naar het oosten kijken en de dag aanbreken.

Geleerden zijn het er al lang over eens dat het oude en het moderne Zachynthos een en hetzelfde zijn. Evenzo was het oude Same zeker de hoofdmoot van het moderne Cephalonia, waar nog steeds een grote stad met de naam Sami bestaat. Maar het moderne Ithaca – een paar mijl ten oosten van Cephalonia – was nauwelijks “het verst in zee gelegen”, en de bergachtige topografie past niet in Homerus’ beschrijving van “laag liggen”. (Bittlestone denkt dat het oude Doulichion het moderne Ithaca werd nadat vluchtelingen er na een aardbeving of andere ramp naartoe kwamen en de naam veranderden). “De oude verklaringen voelden gewoon niet bevredigend,” zegt hij. “Ik bleef me afvragen of er misschien een radicaal nieuwe oplossing voor dit probleem was. Terug thuis in de buurt van Londen, verdiepte hij zich in kaarten en satellietbeelden. Als Paliki ooit een apart eiland was geweest, mijmerde hij, dan zou het inderdaad het eiland zijn geweest “dat het verst in zee lag.”

Toen vond Bittlestone zijn gading. Bij het doornemen van de sectie over Cephalonia in de Aardrijkskunde van de antieke schrijver Strabo, de belangrijkste bron in zijn soort voor antieke geografische kennis, kwam Bittlestone de volgende passage tegen: “Waar het eiland het smalst is, vormt het een lage landengte, zodat het vaak van zee tot zee onder water staat.” Volgens Strabo’s bronnen uit de tweede eeuw v. Chr. was Cephalonia soms twee eilanden geweest. Strabo’s beschrijving suggereerde dat het kanaal dat Cephalonia scheidde van het huidige schiereiland geleidelijk was opgevuld.

Bittlestone is er vanaf het begin van overtuigd geweest dat hij op het juiste spoor zat. In 2003 reisde hij naar Cephalonia, huurde een jeep en begon kriskras door de landengte te rijden, een smalle, ruige landtong die de grotere landmassa met het schiereiland Paliki verbindt. Hij was op zoek, zegt hij, “naar sporen van een voormalig kanaal” toen hij zigzaggende ravijnen opmerkte die over de hele lengte van de vijf mijl lange landengte liepen. De kloven, op sommige plaatsen wel 300 voet diep, suggereerden de mogelijke route van een oude waterloop.

Bittlestone had al geleerd dat Cephalonia op een van de meest onstabiele geologische breuklijnen ter wereld lag. Eeuwenlang zijn de Afrikaanse en Euraziatische tektonische platen op elkaar gebotst op enkele kilometers van de kust van Paliki, waardoor een gestage opwaartse beweging is ontstaan die periodiek uitbarst in hevige aardbevingen. De zwaarste aardbeving in de moderne tijd, in 1953, heeft bijna alle gebouwen op het eiland met de grond gelijk gemaakt, waardoor 90 procent van de bewoners moest vluchten. Misschien, zo speculeerde Bittlestone, had een reusachtige aardbeving “Strabo’s kanaal” (zoals hij het ging noemen) boven de zeespiegel geduwd, waardoor het letterlijk hoog en droog kwam te liggen.

In 2003 nam Bittlestone contact op met John Underhill, een professor in de geografie aan de Universiteit van Edinburgh. Underhill, die de geologie van Cephalonia al meer dan 20 jaar bestudeert, vertelde hem dat een geologische opheffing op zo’n grote schaal onmogelijk was. Maar hij was voldoende geïntrigeerd om Bittlestone op Cephalonia te ontmoeten voor een kijkje uit de eerste hand.

Underhill merkte onmiddellijk op dat de landengte van een halve mijl breed een geologische “warboel” was van gesteenten van verschillende ouderdom – het bewijs van lawines vanaf de steile bergen aan weerszijden. Door de eeuwen heen hebben aardverschuivingen elkaar opgevolgd, waardoor het puin zich laag voor laag over de landengte heeft uitgestrekt en de ruige heuvels zijn ontstaan. “Ik dacht dat het gemakkelijk zou zijn om de stelling van Bittlestone te weerleggen,” zegt hij, “maar dat was niet zo. Plotseling dacht ik, jeetje, er zou daar beneden echt een kanaal kunnen zijn.”

Hoe meer hij keek, hoe zekerder hij werd dat Cephalonia ooit twee eilanden waren geweest. “De enige geloofwaardige verklaring voor deze geologische formatie is dat een deel ervan van de berg erboven naar beneden is gegleden,” aldus Underhill.

Bittlestone had geen twijfels. “Een aardverschuiving met enorme kinetische energie overspoelde alles,” zegt hij. “Enorme brokken berg braken los en donderden naar beneden. De omvang ervan is verbijsterend.” Bittlestone voegt eraan toe dat hij er vertrouwen in heeft dat zijn onderzoek uiteindelijk zal aantonen dat Homerus’ beschrijving van de locatie van Ithaca accuraat was. “Ik zou hem graag gelijk willen geven,” beweert hij, “door te zeggen dat hij geen geografische idioot was. Als hij zijn held Odysseus laat zeggen ‘Mijn eiland ligt verder naar het westen’, dan was dat verdomme wel zo.”

Recent vervolgonderzoek, vorig jaar aangekondigd door Bittlestone, Diggle en Underhill, versterkt de zaak die zij aanvoeren op dramatische wijze. Teams van internationale wetenschappers hebben onder meer aangetoond dat een 400 voet diep boorgat op de landengte geen vaste kalksteen aantrof – alleen losse rotsblokken. Een onderzoek van het Grieks Geologisch Instituut heeft een onderzeese vallei aan het licht gebracht, die overeenkomt met een voormalig zeekanaal tussen het moderne Paliki en Cephalonia. De nieuwe bevindingen, zegt Underhill, zijn “een bemoedigende bevestiging van onze geologische diagnose.”

Er zit een diepe verleiding in het tweede, nog niet geteste, deel van Bittlestone’s theorie, dat het landschap van de Odyssee nog steeds op Cephalonia te vinden is, als een palimpsest onder een middeleeuws manuscript. Maar een poging om plaatsen te identificeren die passen in een verhaal van bijna 3000 jaar oud, levert problemen op. Zo is het bijvoorbeeld helemaal niet zeker dat de personen in het gedicht – Odysseus, zijn vrouw Penelope, zijn zoon Telemachus en de vrijers – ooit hebben bestaan. Gregory Nagy is voorzichtig. “Ik ben er volledig van overtuigd dat Paliki Ithaca was in het tweede millennium voor Christus,” zegt hij. “Maar het gedicht is geen reportage. We moeten het niet dwingen een routekaart te zijn voor een reeks echte gebeurtenissen.”

Bittlestone heeft daar een antwoord op. “Omdat het landschap echt is, betekent dat dan dat Odysseus een echt mens was? Niet noodzakelijkerwijs. Maar het is aannemelijk dat er een hoofdman uit de Bronstijd was rond wie deze verhalen zijn ontstaan. Ik denk ook niet dat Homerus een imaginair landschap heeft verzonnen. Er was een echt Troje, een echt Mycene, een echt Sparta, die allemaal door archeologen zijn herontdekt.”

De meeste geleerden zijn het erover eens dat de Odyssee voor het eerst op schrift is gesteld in de achtste of zevende eeuw v. Chr. Maar sommigen geloven, en Bittlestone is het daarmee eens, dat de kern van het verhaal al dateert uit de twaalfde eeuw v. Chr., net na de Trojaanse oorlog. “Ik ben ervan overtuigd,” zegt Bittlestone, “dat Homerus in Ithaca een echte plaats beschrijft, en ik denk dat hij sprak over plaatsen die mensen kenden en konden herkennen. Zijn publiek kon zeggen: ‘Oh, ja, ik ken die grot, die berg, die baai.'”

De James Diggle van de Universiteit van Cambridge is voorzichtige voorstander. “We kunnen de mogelijkheid niet uitsluiten dat Bittlestone’s benadering valide is,” zegt hij. “Elke plaats die hij in het boek lokaliseert, kan gemakkelijk in het noorden van Paliki-worden gelokaliseerd – ze werken allemaal. Als je accepteert dat het kanaal bestaat, en dat Ithaca Paliki is – de externe geografie, zogezegd – dan kun je de mogelijkheid niet uitsluiten dat de andere passages de interne geografie van Ithaca weerspiegelen.”

Op een frisse dag in oktober leidt Bittlestone me langs de route die Odysseus volgens hem gevolgd kan hebben bij zijn terugkeer naar Ithaca. We beginnen bij Atheras Bay, een halvemaanvormig strand omringd door terrasvormige olijfboomgaarden. Bittlestone denkt dat dit de inspiratiebron kan zijn geweest voor de beschrijving van de baai van Phorcys, waar Odysseus – of zijn prototype – aan land werd gezet door bevriende Phaeacische zeelieden. Wijzend naar de monding van de haven, zegt Bittlestone dat deze perfect past in de beschrijving van Homerus, “met twee steile landtongen die aan de zeezijde zijn afgesneden.”

Hier verscheen Athene aan Odysseus in de gedaante van een knappe jonge herder en droeg hem op de hut van de trouwe varkenshoeder Eumaeus te vinden:

Je vindt hem naast zijn varkens, rooiend
bij Raven’s Rock en de bron die Arethusa heet,
wroetend naar voer dat de varkens slank en vet maakt,
de noten waar ze van houden, de donkere poelen die ze drinken.

“Zo,” zegt Bittlestone nu tegen me, “laten we naar de varkensboerderij gaan kijken.” We keren de baai de rug toe en volgen, stuiterend in een jeep, “een ruig pad door het bos en omhoog naar de heuvels,” zoals Homer het zegt. Een kudde geiten staart ons aan met gele, onuitdrukkelijke ogen, explodeert dan in paniek en rent weg langs de helling. Weldra komen we door het dorp Atheras, met wit en geel geverfde stucwerk huizen, weelderige tuinen met bougainville, ochtendgloren en citroenbomen. De gelijkenis tussen de oude plaatsnaam Arethusa en het moderne Atheras vertelt Bittlestone dat hij op het juiste spoor zit. “Als de bron van Arethusa in de buurt van het dorp Atheras lag,” zegt hij, “dan zouden de varkensboerderij van Eumaeus en de Rots van Raven niet ver weg moeten zijn.”

Volgens Homerus stond de hut van de varkenshoeder op een “rondom zichtbare” grond, met ruimte voor zo’n 600 zeugen en 360 beren achter muren gemaakt van “uitgehouwen stenen” en bekleed met takken van wilde peren, een techniek die sommige Griekse herders vandaag de dag nog steeds gebruiken. In het epos brengt Odysseus – vermomd in “smerige vodden, gescheurd en smerig” – een dag of twee door op de varkensboerderij en vertelt dan aan Eumaeus dat hij naar het paleis gaat om om eten te bedelen. Aangezien Odysseus vervolgens Eumaeus vraagt hem daarheen te leiden, moet het paleis niet in het zicht van de varkensboerderij hebben gelegen – hoewel het dichtbij genoeg moet zijn geweest dat Eumaeus er op één dag twee keer heen en terug kon gaan.

We slaan een stenen pad in en stoppen bij een oude waterput op een klein, rond terras. “Overal hier vind je bronnen en putten,” zegt Bittlestone. “Of dit nu de bron van Arethusa uit de Bronstijd is of niet, is minder belangrijk dan het feit dat er een watervoerende breuklijn vlak onder de oppervlakte loopt, precies op de goede plek om hier een bron met Homerus’ ‘donker water’ te laten ontspringen.”

Daarna volgen we een oud, verzonken pad door een griezelig woud van wilde eikenbomen, waarna we bij daglicht een met opgestapelde stenen omheind dierenverblijf aantreffen. “Het is duidelijk dat dit gebied al heel lang wordt gebruikt om dieren te houden,” zegt Bittlestone. “Als je honderden varkens hebt, zoals Eumaeus deed, heb je veel water nodig, en dat vind je hier.” Net voorbij de varkensboerderij doemt boven het pad een rots op die Bittlestone Raven’s Rock noemt. Ver beneden ons zien we de diepe Golf van Argostoli, en de nu dichtgeslibde haven van waaruit Odysseus en zijn 12 oorlogsschepen vertrokken zouden kunnen zijn naar de Trojaanse oorlog. Van hieruit kunnen we ook zien waar zijn paleis gestaan zou kunnen hebben, op de hellingen van de kegelvormige heuvel van Kastelli, ons eindpunt.

Een half uur na het verlaten van de varkensboerderij parkeren we in een olijfgaard en beginnen we de steile 830 voet hoge hellingen van Kastelli te beklimmen, door een dicht tapijt van stekelig struikgewas. De bellen van ongeziene geiten klinken in onze oren. We klauteren over met korstmos begroeide terrassen die ooit huizen zouden hebben kunnen ondersteunen, en dan, dicht bij de heuveltop, klauteren we over sporen van een verdedigingsmuur en hopen gekartelde stenen.

Ergens onder onze voeten liggen misschien ruïnes van de “hoog ommuurde binnenplaats” waar de vrijers van Penelope zich verzamelden en de grote zaal met zijn zuilen van cipressen, banken, stoelen en luidruchtige banketten. Ergens hier, misschien, werkte Odysseus’ wanhopige vrouw aan haar weefgetouw, begrafenisdoek spinnend voor Laertes, zijn bejaarde vader. (Penelope ontrafelde het kleed elke nacht in het geheim, nadat ze de vrijers had beloofd dat ze met een van hen zou trouwen zodra het kleed af was). Hier, misschien, met “een schild van viervoudige huid” en een gepluimde helm op zijn “heldhaftige hoofd”, begon Odysseus aan zijn bloedige werk. Zoals Homerus het zegt: “Vreselijk geschreeuw steeg op toen hoofden van mannen werden ingeslagen, en de hele vloer vloeide van het bloed.” Uiteindelijk lagen de lijken opgestapeld in het stof “als vissen die de vissers in de mazen van hun net uit de grijze branding hebben gesleept op een krommend strand, om in massa’s op het zand te liggen, verlangend naar het zoute water tot de felle zon een einde maakt aan hun leven.”

Bittlestone loopt over de winderige top en wijst op scherven van oud aardewerk, scherven van potten, wijnkruiken en oliekruiken, samengeperst tussen generaties van geitenpoep en stof, de laatste sporen van een oude stad en misschien een paleis.

De kans dat je een artefact vindt dat verkondigt: “Odysseus was hier” is natuurlijk klein. Maar op grond van voorlopige archeologische onderzoeken is het duidelijk dat zowel de overgebleven muren als een deel van het aardewerk dateren uit de Bronstijd (ca. 2000-1100 v. Chr.). Bittlestone tuurt over het ruige landschap van Cephalonia, zijn blauwe ogen glanzen van opwinding. “We weten niet wat er onder deze getrommelde stenen ligt,” zegt hij, zowel tegen zichzelf als tegen mij, “maar er was hier zeker iets aan de hand.”

Mededeling, 3 sept. 2008: Al meer dan 2000 jaar zijn geleerden verbijsterd en geïntrigeerd door een vraag die centraal staat in ons begrip van de antieke wereld: waar is het Ithaca dat in de Odyssee van Homerus wordt beschreven? De beschrijvingen in het epische gedicht komen niet overeen met de geografie van het moderne eiland Ithaca, een van de Ionische eilanden voor de westkust van Griekenland.