Rustigheid en eerlijkheid

Veel argumenten voor overheidsbeleid richten zich op eerlijkheid. Is positieve discriminatie eerlijk? Worden congresdistricten wel eerlijk getrokken? Is ons belastingbeleid eerlijk? Is onze methode om scholen te financieren rechtvaardig?

Discussies over rechtvaardigheid of eerlijkheid hebben een lange traditie in de westerse beschaving. Geen enkel idee in de westerse beschaving is zo consequent verbonden geweest met ethiek en moraal als het idee van rechtvaardigheid. Van de Republiek, geschreven door de oude Griekse filosoof Plato, tot A Theory of Justice, geschreven door wijlen Harvard-filosoof John Rawls, heeft elk belangrijk werk over ethiek gesteld dat rechtvaardigheid deel uitmaakt van de centrale kern van moraliteit.

Rechtvaardigheid betekent dat iedereen krijgt wat hem of haar toekomt of, in meer traditionele termen, dat iedereen krijgt wat hem of haar toekomt. Rechtvaardigheid en billijkheid zijn nauw verwante termen die tegenwoordig vaak door elkaar worden gebruikt. Er zijn echter ook meer verschillende interpretaties van de twee termen geweest. Terwijl rechtvaardigheid gewoonlijk wordt gebruikt in verband met een norm van juistheid, wordt eerlijkheid vaak gebruikt in verband met het vermogen om te oordelen zonder rekening te houden met iemands gevoelens of belangen; eerlijkheid wordt ook gebruikt om te verwijzen naar het vermogen om te oordelen die niet al te algemeen zijn, maar concreet en specifiek voor een bepaald geval. In ieder geval is de notie dat men wordt behandeld zoals men verdient, cruciaal voor zowel rechtvaardigheid als billijkheid.

Wanneer mensen van mening verschillen over wat zij vinden dat moet worden gegeven, of wanneer beslissingen moeten worden genomen over hoe de lusten en lasten onder een groep mensen moeten worden verdeeld, rijzen onvermijdelijk vragen van rechtvaardigheid of billijkheid. De meeste ethici zijn tegenwoordig zelfs van mening dat het geen zin zou hebben om over rechtvaardigheid of billijkheid te praten als er geen belangenconflicten zouden ontstaan wanneer goederen en diensten schaars zijn en mensen van mening verschillen over wie wat moet krijgen. Wanneer dergelijke conflicten in onze samenleving ontstaan, hebben wij rechtvaardigheidsbeginselen nodig die wij allen kunnen aanvaarden als redelijke en billijke normen om te bepalen wat mensen verdienen.

Maar met de uitspraak dat rechtvaardigheid inhoudt dat iedereen krijgt wat hij of zij verdient, komen wij niet erg ver. Hoe bepalen we wat mensen verdienen? Welke criteria en principes moeten we gebruiken om te bepalen wat deze of gene toekomt?

Beginselen van rechtvaardigheid
Het meest fundamentele beginsel van rechtvaardigheid – een beginsel dat algemeen aanvaard is sinds het meer dan tweeduizend jaar geleden door Aristoteles voor het eerst werd gedefinieerd – is het beginsel dat “gelijken gelijk en ongelijken ongelijk moeten worden behandeld”. In zijn hedendaagse vorm wordt dit principe soms als volgt uitgedrukt: “Individuen moeten gelijk behandeld worden, tenzij ze verschillen op manieren die relevant zijn voor de situatie waarin ze betrokken zijn.” Bijvoorbeeld, als Jack en Jill beiden hetzelfde werk doen, en er zijn geen relevante verschillen tussen hen of het werk dat ze doen, dan zouden ze in rechtvaardigheid hetzelfde loon moeten krijgen. En als Jack meer betaald krijgt dan Jill, simpelweg omdat hij een man is, of omdat hij blank is, dan is er sprake van onrechtvaardigheid – een vorm van discriminatie – omdat ras en sekse niet relevant zijn voor normale werksituaties.

Er zijn echter veel verschillen die wij beschouwen als gerechtvaardigde criteria om mensen verschillend te behandelen. Wij vinden het bijvoorbeeld eerlijk en rechtvaardig wanneer een ouder zijn eigen kinderen in zijn privé-leven meer aandacht en zorg geeft dan de kinderen van anderen; wij vinden het eerlijk wanneer degene die het eerst in de rij staat bij een theater, de eerste keus krijgt voor theaterkaartjes; wij vinden het rechtvaardig wanneer de overheid uitkeringen geeft aan behoeftigen die zij niet geeft aan welvarender burgers; wij vinden het rechtvaardig wanneer sommigen die iets verkeerd hebben gedaan straffen krijgen die niet worden opgelegd aan anderen die niets verkeerd hebben gedaan; en wij vinden het rechtvaardig wanneer degenen die zich meer inspannen of die een grotere bijdrage leveren aan een project meer voordelen van het project ontvangen dan anderen. Deze criteria – behoefte, woestijn, bijdrage en inspanning – rechtvaardigen volgens ons dus een verschillende behandeling.

Aan de andere kant zijn er ook criteria die volgens ons geen rechtvaardiging vormen voor een verschillende behandeling van mensen. In de wereld van het werk, bijvoorbeeld, zijn we over het algemeen van mening dat het onrechtvaardig is om individuen een speciale behandeling te geven op grond van leeftijd, geslacht, ras, of hun religieuze voorkeuren. Als de neef van de rechter een voorwaardelijke straf krijgt voor gewapende overval terwijl een andere overtreder die niets met de rechter te maken heeft voor hetzelfde misdrijf naar de gevangenis gaat, of als de broer van de directeur van Openbare Werken het miljoenencontract krijgt voor de installatie van sproeiers op de gemeentelijke golfbaan ondanks lagere offertes van andere aannemers, dan vinden wij dat oneerlijk. Wij vinden het ook niet eerlijk als iemand wordt gestraft voor iets waar hij of zij geen invloed op had, of niet wordt gecompenseerd voor een schade die hij of zij heeft geleden.

Verschillende soorten rechtvaardigheid
Er zijn verschillende soorten rechtvaardigheid. Distributieve rechtvaardigheid verwijst naar de mate waarin de instellingen van een samenleving ervoor zorgen dat de lusten en lasten eerlijk en rechtvaardig worden verdeeld onder de leden van de samenleving. Wanneer de instellingen van een samenleving voordelen of lasten op een onrechtvaardige manier verdelen, wordt er sterk van uitgegaan dat die instellingen moeten worden veranderd. Zo werd bijvoorbeeld de Amerikaanse slavernij in het Zuiden van voor de burgeroorlog als onrechtvaardig veroordeeld omdat het een overduidelijk geval was van het verschillend behandelen van mensen op basis van ras.

Een tweede belangrijke vorm van rechtvaardigheid is retributieve of correctieve rechtvaardigheid. Retributieve rechtvaardigheid verwijst naar de mate waarin straffen eerlijk en rechtvaardig zijn. In het algemeen wordt ervan uitgegaan dat straffen rechtvaardig zijn in de mate waarin zij rekening houden met relevante criteria zoals de ernst van het misdrijf en de intentie van de misdadiger, en irrelevante criteria zoals ras buiten beschouwing laten. Het zou bijvoorbeeld barbaars onrechtvaardig zijn om iemands hand af te hakken omdat hij een dubbeltje heeft gestolen, of om de doodstraf op te leggen aan iemand die per ongeluk en zonder nalatigheid een ander heeft verwond. Studies hebben vaak aangetoond dat wanneer zwarten blanken vermoorden, zij veel meer kans hebben op de doodstraf dan wanneer blanken blanken vermoorden of zwarten zwarten vermoorden. Deze studies suggereren dat er nog steeds onrechtvaardigheid bestaat in het strafrechtelijk systeem in de Verenigde Staten.

Een derde belangrijke vorm van rechtvaardigheid is compenserende rechtvaardigheid. Compensatoire rechtvaardigheid verwijst naar de mate waarin mensen billijk worden gecompenseerd voor hun verwondingen door degenen die hen hebben verwond; een billijke compensatie staat in verhouding tot de schade die een persoon is toegebracht. Dit is precies het soort rechtvaardigheid dat op het spel staat in debatten over schade aan de gezondheid van werknemers in kolenmijnen. Sommigen zijn van mening dat de mijneigenaren de werknemers wier gezondheid is geschaad, moeten vergoeden. Anderen stellen dat de arbeiders dit risico vrijwillig op zich hebben genomen toen zij voor een baan in de mijnen kozen.

De grondslagen van rechtvaardigheid kunnen worden herleid tot de begrippen sociale stabiliteit, onderlinge afhankelijkheid en gelijke waardigheid. Zoals de ethicus John Rawls heeft opgemerkt, hangt de stabiliteit van een samenleving – of van welke groep dan ook – af van de mate waarin de leden van die samenleving het gevoel hebben dat zij rechtvaardig worden behandeld. Wanneer sommige leden van de samenleving het gevoel krijgen dat zij ongelijk worden behandeld, is de basis gelegd voor sociale onrust, verstoringen en onenigheid. De leden van een gemeenschap, zo stelt Rawls, zijn van elkaar afhankelijk, en zij zullen hun sociale eenheid slechts behouden in de mate dat hun instellingen rechtvaardig zijn. Bovendien zijn, zoals de filosoof Immanuel Kant en anderen hebben opgemerkt, alle mensen in dit opzicht gelijk: zij hebben allen dezelfde waardigheid, en op grond van deze waardigheid verdienen zij als gelijken te worden behandeld. Wanneer individuen ongelijk worden behandeld op basis van kenmerken die willekeurig en irrelevant zijn, wordt hun fundamentele menselijke waardigheid geschonden.

Justitie is dus een centraal onderdeel van de ethiek en moet de nodige aandacht krijgen in ons morele leven. Bij het evalueren van elke morele beslissing moeten we ons afvragen of onze acties alle personen gelijk behandelen. Zo niet, dan moeten we bepalen of het verschil in behandeling gerechtvaardigd is: zijn de criteria die we gebruiken relevant voor de situatie in kwestie? Maar rechtvaardigheid is niet het enige beginsel waarmee rekening moet worden gehouden bij het nemen van ethische beslissingen. Soms moeten principes van rechtvaardigheid terzijde worden geschoven ten gunste van andere soorten morele aanspraken, zoals rechten of het welzijn van de samenleving. Niettemin is rechtvaardigheid een uitdrukking van onze wederzijdse erkenning van elkaars fundamentele waardigheid, en een erkenning van het feit dat wij, als wij in een onderling afhankelijke gemeenschap willen samenleven, elkaar als gelijken moeten behandelen.