The Five Worst (Western) Roman Emperors

I have been bingeing a fair bit on Ancient Roman History recently, specifically working my way through Mike Duncan’s old History of Rome podcasts.

Now, the thing about Roman History is that everyone loves hearing about the madder Emperors. They’re simply so much fun, at least when viewed from a safe distance. Like a couple of thousand years’ distance. And, sure enough, if you Google ‘Worst Roman Emperor’, multiple different people have compiled lists for the morbid entertainment of modernity. Zulke lijsten zijn niet echt nuttig om de geschiedenis zinvol te begrijpen, omdat ze de kwaliteit van leiders uit zeer verschillende perioden willekeurig proberen te vergelijken. Men eindigt met de spreekwoordelijke appels en peren, terwijl er (vaker wel dan niet) een behoorlijke hoeveelheid subjectief moreel oordeel in wordt gestopt. Maar… het blijft een amusant spelletje voor geschiedenisgekken, en daarom blijven mensen het doen.

Iedereen die een dergelijke lijst van slechte keizers samenstelt, moet zijn beoordelingscriteria van meet af aan markeren. Simpelweg veel onschuldige mensen vermoorden is iets heel anders dan slecht zijn voor het Keizerrijk – het Keizerrijk zelf was immers vanaf zijn geboorte al een inherent wrede entiteit. Zeer impopulair zijn – of jurken dragen – is ook iets heel anders dan Slecht voor het Keizerrijk zijn. Niet populair zijn bij de (geschiedenis schrijvende) Senaatselites zegt niets over niet populair zijn bij het Volk of het Leger, en vice versa. Verdorie, zelfs regelrecht krankzinnig zijn is niet per definitie slecht voor het Imperium, afhankelijk van de omstandigheden.

Dus voordat ik mijn eigen poging tot een lijst aanbied, dacht ik dat ik mijn eigen parameters voor beoordelingscriteria zou specificeren.

Criteria:

(i) Ik zal het Rijk beschouwen vanaf de stichting door Augustus, tot aan de uiteindelijke West/Oost verdeling na de dood van Theodosius, en het Westelijke Rijk tot aan de afzetting van Romulus Augustus in 476 n.Chr. Dus geen Byzantijnen.

(ii) Hoeveel (vermijdbare) schade hebben deze mensen aangericht aan de gezondheid en ontwikkeling van het grotere Rijk? Ja, dit creëert een inherent vooroordeel tegen de latere keizers, maar zoals gezegd, subjectiviteit is een inherent kenmerk van dit soort projecten. Het is ook allemaal goed en wel om te suggereren dat ik Caligula anders zou beoordelen als hij twee eeuwen later was geweest… maar het simpele feit is dat hij geen twee eeuwen later was. Ik kan hem alleen beoordelen voor zijn tijd.

Wel en goed. Nu verder met de lijst…

5. Petronius Maximus (455 na Christus)

Tweeënhalve maand op de troon… en toch zo verschrikkelijk dat hij een plaats op deze lijst verdient. Nog voordat hij de troon besteeg, wist hij (de gemene en onbekwame) keizer Valentinianus III ervan te overtuigen de (gemene maar bekwame) generaal Aetius te vermoorden… wat, om een oude bron te citeren, inhield dat de keizer “zijn rechterhand met zijn linker afsneed.”

Petronius Maximus orkestreerde vervolgens de moord op Valentinianus III. Goed van hem, denk ik – niemand zal Valentinianus beschuldigen van iets anders dan afschuwelijk. Daarna dwong hij Valentinianus’ weduwe met hem te trouwen… problematischer, hoewel het politiek wel logisch is. De echte ramp? Valentinianus’ dochter te laten trouwen met zijn zoon. De dochter die al was beloofd aan de zoon van de koning van de Vandalen.

De Vandalen waren een beetje nijdig.

Het resultaat was een Plundering van Rome die zo spectaculair was dat het woord ‘vandaal’ tot op de dag van vandaag een geheel eigen betekenis heeft gekregen. Serieus – de plundering van 455 na Christus doet die van 410 na Christus er tam uitzien, terwijl het wellicht een gewelddadiger en betekenisvoller manifestatie van het einde van Rome was dan de stille afzetting van Romulus Augustus in 476 na Christus. Petronius Maximus’ reactie? Weglopen. Hij werd vermoord door een menigte voordat hij dat kon. Ik neem aan dat niemand hem heeft gemist.

4. Commodus (180-192 na Christus)

Het best bekend als de schurk uit de film Gladiator (2000), is de geschiedenis traditioneel wreed geweest voor Commodus, zij het met overvloedige rechtvaardiging. Hij is een verschrikkelijke keizer, die volgt op de Vijf Goede Keizers, en de toon zet voor wat later kwam… het Jaar van de Vijf Keizers (193 na Christus), de Severaanse Dynastie, en de gedenkwaardige Crisis van de Derde Eeuw. Hij nam een stabiele situatie, en spoelde die door het toilet, zodanig dat het nooit meer helemaal goed kwam. Commodus vertegenwoordigt dus een keerpunt in de Romeinse geschiedenis. Niet helemaal het begin van het einde, maar misschien wel het begin van het begin van het einde.

Commodus was verschrikkelijk, welke maatstaf je ook hanteert, en hij komt dan ook voor op ieders lijst van slechtste keizers, hoewel ik, door hem hier te rangschikken, eigenlijk een aantal dingen negeer die hem worden aangewreven. Commodus’ obsessie om persoonlijk deel te nemen aan gladiatorengevechten was een enorme culturele misstand in Rome… maar omdat het de lange-termijn invloeden zijn die me interesseren, zal ik dat negeren. Nee, Commodus bracht de slechte oude tijd terug met zuiveringen, keizerlijke paranoia en andere wreedheden die al een eeuw niet meer waren vertoond. Dat, en het failliet laten gaan van de schatkist en het vernielen van de administratie.

Tiberius zuiverde mensen, maar liet tenminste een stabiel en financieel gezond Rijk achter. Toen Caligula zijn ding deed, braken er tenminste rustigere tijden aan. En Domitianus was tenminste competent. Commodus, corrupt, lui en wreed, was iets anders. Deze keer veranderden de normen, zonder terug te keren.

(Natuurlijk, het had niet zo hoeven zijn. Pertinax had dingen kunnen rechtzetten, als hij de kans had gekregen, en Commodus tot een ongelukkige herinnering maken. Maar Pertinax werd vermoord, en de rest is geschiedenis).

3. Caracalla (211-217 na Chr.)

Ik heb eerder opgemerkt dat het vermoorden van veel onschuldige mensen niet per definitie een slechte keizer van iemand maakt. Maar Caracalla slaagde erin zijn sadisme zo universeel te maken dat het op zijn minst het vermelden waard is. Tussen het vermoorden van zijn eigen broer in het bijzijn van hun moeder (een moord waar hij gruwelijk over loog), het lanceren van zuiveringen tegen vermeende aanhangers van zijn broer, het afslachten van Alexandrië voor een vermeende belediging, en het veroorzaken van een diplomatiek incident door het afslachten van een bruiloft… Caracalla was iemand speciaal. Psychopathische gekken zwemmend in bloed was niet langer alleen een zaak voor de hoofdstad, maar iets dat ook het bredere Keizerrijk teisterde.

Meer op de lange termijn was Caracalla’s belangrijkste schade aan het Keizerrijk zijn kwistige uitgaven aan het leger (Caracalla volgde hier het beroemde sterfbedadvies van Dear Old Dad, zonder de bevoegdheid van zijn vader). Dit verknoeide niet alleen de keizerlijke financiën, maar verhoogde ook de verwachtingen van het leger tot een obsceen onrealistisch niveau… een situatie die het decor vormde voor de bananenrepubliek later in de Derde Eeuw. Latere pogingen om het leger terug in de fles te stoppen, maakten al te machtige mensen kwaad, en als dat lontje werd aangestoken… brak de hel los.

Niemand heeft tegenwoordig nog iets aardigs te zeggen over Commodus, maar het gewone volk waardeerde tenminste zijn obsessie met de spelen. Caracalla? In plaats van het misplaatste zoeken naar goodwill, was het alsof hij het hele keizerrijk uitdaagde hem te doden. Zelfs het enige positieve dat hij deed – het geven van staatsburgerschap aan alle vrije mannen – was gewoon het uitbreiden van de belastinggrondslag, zodat hij meer kon uitgeven aan het leger. De extra belastingen leidden tot het wegvloeien van rijkdom uit de provincies, met alle gevolgen van dien.

2. Maximinius Thrax (A.D. 235-238)

Een verdomd coole naam, met een gedenkwaardige lichaamsbouw (de man was gigantisch). En iemand uit de lagere klassen, voor de verandering. Wat is er niet om van te houden?

Eigenlijk wel.

Die voorraad dynamiet die was opgebouwd onder Commodus, het Jaar van de Vijf Keizers, en de Severaanse Militaire Dictatuur? Maximinius was de man die de lont aanstak. Door de vorige keizer te vermoorden, en zichzelf door zijn soldaten te laten toejuichen, opende Maximinius een nieuw tijdperk in de Romeinse keizergeschiedenis: een vijftig jaar durende rampspoed, gekenmerkt door burgeroorlogen, plagen, invasies, en economische ineenstorting. Keizers stonden op en vielen, afhankelijk van de grillen van de soldaten – en, eerlijk gezegd, het Rijk had volledig moeten instorten. Als we het ruimer bekijken, opende Maximinius de deur voor vijf eeuwen van algemene Europese chaos, slechts onderbroken door korte rustperiodes. Dat is nogal een erfenis voor de lange termijn (zijn omverwerping leidde zelfs tot het Jaar van de Zes Keizers).

Meer direct, het onderdrukkingsapparaat dat hij construeerde om zijn soldaten te financieren maakte alle anderen woedend, en Rome mag van geluk spreken dat hij werd vermoord voordat hij terug kon komen om zijn tegenstanders te zuiveren.

1. Honorius (395-423 na Christus)

De ergste van de ergsten is iemand die nooit de glamour van Caligula of Nero krijgt. Om eerlijk te zijn tegen Caligula en Nero: zij hebben ook echt dingen gedaan. Er is niets glamoureus aan Honorius, een man die zijn eigen persoonlijke machtsvacuüm vormde op een moment dat het Westerse Rijk – structureel verzwakt door de verdeeldheid vanuit het Oosten – dringend een actieve leider nodig had. Honorius erfde, net als de Amerikaanse president James Buchanan in 1857, een lastige situatie, en maakte er een catastrofe van door geestdodende incompetentie.

Dit was een periode waarin Rome onder intense druk stond van barbaren. De enige die overbleef om de situatie bij elkaar te houden? Een generaal genaamd Stilicho, die keer op keer de dag redde (zeker, hij maakte ook fouten, maar het waren begrijpelijke fouten, en hij probeerde het tenminste). Honorius – op aandringen van een van zijn ministers – liet Stilicho executeren. Niet alleen dat, maar hij zuiverde (en martelde!) ook al Stilicho’s medewerkers. Dat is wat competentie je oplevert onder Honorius.

En wat de barbaren betreft, de Gothische leider Alaric had een deal gesloten met Stilicho. De Goten wilden wat land, en alles bij elkaar was het een redelijk goede deal voor het Rijk. Honorius verbrak de deal. Alaric dwong de stad Rome om de deal te vernieuwen. Honorius naaide Alaric vervolgens weer.

Alaric plunderde Rome in 410 na Christus, om een begrijpelijk punt te maken. Het was niet eens een gemene inval (dat zou wachten tot 455 na Christus), en het was niet eens de eerste keer sinds mensenheugenis dat Rome had geleden onder het naaien van barbaren (*hoest* Adrianopel in 378 *hoest*)… maar het was wel een enorm verlies aan prestige.

De zesde-eeuwse Byzantijnse geschiedschrijver Procopius geeft een anekdote over Honorius’ reactie op de inname:

“In die tijd zegt men dat keizer Honorius in Ravenna van een van de eunuchen, klaarblijkelijk een pluimveehoeder, het bericht ontving dat Rome was omgekomen. En hij riep uit en zei: ‘En toch heeft het juist uit mijn handen gegeten!’ Want hij had een zeer grote haan, Rome genaamd; en de eunuch, die zijn woorden begreep, zei dat het de stad Rome was die door toedoen van Alaric was vergaan, en de keizer antwoordde met een zucht van opluchting snel: ‘Maar ik dacht dat mijn hoen Rome was vergaan.’ Zo groot, zegt men, was de dwaasheid waarmee deze keizer bezeten was.”

Procopius schreef meer dan een eeuw na dato, dus neem de anekdote met een korreltje zout, maar men krijgt wel een beeld van hoe er in de late Oudheid tegen de keizer werd aangekeken. Het is geen vleiend portret (ook, in tegenstelling tot de beschuldigingen tegen Caligula, gaat dit minder over een tiran die de elite onderdrukt, en meer over een muppet die het Rijk liet vallen. Ik weet welke mijn Slechtheidsdetector meer triggert).

De kers op de taart is dat Honorius ook de keizer was die de Britten vertelde dat ze voor zichzelf moesten zorgen, wat defensie betrof. Ja, Rome was niet in staat zijn Britse burgers te verdedigen, omdat het andere zorgen had, maar die andere zorgen waren een weerspiegeling van Honorius’ wanbeleid.

Ik ben geen fan van Grote-Man-Geschiedenis (of in dit geval Verschrikkelijke-Man-Geschiedenis), en het zou verkeerd zijn Honorius de schuld te geven van de ineenstorting van het Westerse Rijk. Er zijn altijd diepere oorzaken voor dit soort dingen, en ik ben van mening dat het grotere mysterie is hoe het Westerse Rijk het zo lang heeft uitgehouden, gezien de structurele en economische tegenwind. Maar Honorius’ betreurenswaardig lange regeerperiode zien als iets anders dan achtentwintig jaar van rampspoed en wanbeleid, op het slechtst mogelijke moment, is gewoon onmogelijk. Honorius krijgt mijn stem als de slechtste keizer die Rome ooit heeft gehad.

***

Maar wacht, zegt u. En Keizer X dan? Die waren ook afschuwelijk! Goed, laat me diegenen rechtvaardigen die de cut gemist hebben.

Notable omissions:

(i) Caligula (A.D.. 37-41)

Iedereen’s voorbeeld van een sadistisch monster – hij is praktisch een bij-woord voor verschrikkelijke Romeinse keizers…. behalve dat er twee problemen zijn. Ten eerste, de bronnen die we over hem hebben (Suetonius) zijn zowel onbetrouwbaar als veel later geschreven. Suetonius lezen om Caligula te begrijpen is net zoiets als Britse roddelbladen lezen om Napolean te begrijpen. Ten tweede, zelfs als we het beeld van Caligula het Monster volgen, heeft hij, in tegenstelling tot Commodus en Caracalla, geen blijvende schade toegebracht aan het Rijk, dat nog in opkomst was.

(ii) Nero (54-68 n.Chr.)

Bekend om zijn geklungel terwijl Rome brandde (dat deed hij niet – de viool was om te beginnen nog niet uitgevonden) en de vervolging van christenen. Dat laatste is problematisch gebleken voor zijn reputatie op lange termijn, want uiteindelijk zouden de christenen de geschiedschrijving op zich nemen. Maar als je het in zijn context bekijkt, lijkt er behoorlijk bewijs te zijn voor Nero’s populariteit onder het gewone volk – na zijn dood doken verschillende mensen op, die elk beweerden hem te zijn, wat impliceert dat de Romeinen hem zelf niet echt als Hitler zagen. Plus, zelfs als hij niet geweldig was, het Rijk was niet bepaald verwoest, en was zelfs nog een halve eeuw verwijderd van zijn hoogtepunt.

(iii) Tiberius (14-37 na Chr.)

Gedacht aan de paranoia, de zuiveringen en de perversies. Dat laatste is misschien overdreven, maar ik denk dat we gerust kunnen zeggen dat de man niet geliefd was (‘naar de Tiber met Tiberius!’). Aan de andere kant, ondanks zijn persoonlijke problemen – en de bloeddorstigheid van zijn zuiveringen – liet hij het Rijk achter in een sterke en financieel stabiele positie.

(iv) Domitianus (81-96 na Christus)

Een ander geval van traditionele geschiedenis zoals geschreven door de elites – ze konden de man niet uitstaan. En om eerlijk te zijn, niemand kan betwijfelen dat Domitianus zeer autocratisch was, met alle problemen die dat met zich meebrengt. Maar moderne historici zijn over het algemeen veel aardiger over hem, en zien hem als efficiënt autocratisch, en als wegbereider voor de positieve kanten van de Tweede Eeuw. Aangezien mijn criteria zich richten op de vraag of een keizer slecht was voor het Rijk, betekent dit dat ik hem niet echt kan opnemen in een lijst van Slechtste Keizers.

(v) Elagabalus (218-222 na Chr.)

Degene die iedereen zich herinnert als een Deviant Weirdo met een zonne-religieuze fetisj. Rozenblaadjes optioneel. In tegenstelling tot de anderen die de lijst van ‘opmerkelijke omissies’ hebben gehaald, beschuldigt niemand Elagabalus er ooit van een tiran te zijn geweest. Zijn grootste zonde was onbekwaamheid… alhoewel, aangezien hij een tienerpop was, is dat een beetje hard. En hij overtrad zeker de culturele normen. De reden dat hij het niet haalde? Simpel – het bredere rijk was niet slechter in 222 na Christus dan 218. Na zijn dood trok iedereen het gordijn over zijn bewind, en deed alsof het nooit gebeurd was. Het feit dat ze in staat waren dit te doen, suggereert dat hij niet zo slecht was, althans niet op de lange termijn.

(vi) Valentinianus III (425-455 n.Chr.)

Ik heb hier echt over geploeterd. Valentinianus is – samen met Honorius – een van de Grote Muppets van de Vijfde Eeuw. Een zelfingenomen lul, die de enige nuttige man in de buurt (Aetius) vermoordde… met zijn eigen hand, niet minder, en die de rotzooi voortzette. Uiteindelijk heb ik hem van de lijst gelaten, op grond van het feit dat hij tijdens zijn bewind niet echt een plundering van Rome heeft veroorzaakt. Misschien verdient hij op zijn minst een eervolle vermelding?

(vii) Didius Julianus (193 na Christus)

Ja, hij heeft het Rijk letterlijk gekocht. Ja, het was het meest vernederende moment in de geschiedenis van de Praetoriaanse Garde. Maar, eerlijk gezegd, behalve dat hij een rol speelde in een monsterlijke klucht, heeft hij niemand veel kwaad gedaan.

(viii) Diocletianus (284-305 na Christus)

Diocletianus duikt verrassend vaak op in de lijstjes van Slechtste Keizers, en dat is eerlijk gezegd stuitend. Ja, hij vervolgde christenen, maar er is meer nodig om slecht te zijn voor het keizerrijk dan het doden van christenen. Ja, zijn economische hervormingen waren twijfelachtig (om het zachtjes uit te drukken), maar er was zo weinig uitvoering dat het allemaal een beetje onbelangrijk is. Diocletianus hoort niet thuis op de lijst van slechtste keizers, om één simpele reden. Hij redde het Keizerrijk na de crisis van vijftig jaar en gaf het nog twee eeuwen bestaansrecht. Ondanks zijn gebreken verdient hij daarmee een plaats bij de groten aller tijden.

**

Dus ja: mijn poging om een onbeantwoordbare (en vaag pophistorische) vraag te beantwoorden. As I’ve said, it really depends on what criteria you are applying.