Waarom mensen wreed zijn

Waarom zijn mensen zo wreed tegen elkaar? En hoe rechtvaardigen we daden van pure onmenselijkheid?

De gangbare verklaring is dat mensen pas in staat zijn om andere mensen vreselijke dingen aan te doen als ze hen hebben ontmenselijkt. In het geval van de Holocaust bijvoorbeeld waren de Duitsers bereid miljoenen Joden uit te roeien, deels omdat de nazi-ideologie hen leerde Joden als onmensen te beschouwen, als objecten zonder recht op vrijheid, waardigheid of zelfs het leven zelf.

Paul Bloom, hoogleraar psychologie aan Yale, denkt dat deze verklaring voor menselijke wreedheid op zijn best onvolledig is. Ik sprak met hem over waarom hij denkt dat het verkeerd is aan te nemen dat wreedheid voortkomt uit ontmenselijking – en over zijn grimmige conclusie dat bijna iedereen in staat is om onder de juiste omstandigheden verbijsterende wreedheden te begaan.

Hieronder volgt een licht bewerkt transcript van ons gesprek.

Sean Illing

Kunt u uw betoog over de wortels van menselijke wreedheid samenvatten?

Paul Bloom

Veel mensen wijten wreedheid aan ontmenselijking. Ze zeggen dat als je de menselijkheid van andere mensen niet waardeert, daar genocide en slavernij en allerlei andere kwaden uit voortkomen. Ik denk niet dat dat helemaal verkeerd is. Ik denk dat veel van de vreselijke dingen die we andere mensen aandoen, voortkomen uit het feit dat we ze niet als mensen zien.

Maar het argument dat ik in mijn artikel in de New Yorker aanvoer, is dat het onvolledig is. Veel van de wreedheid die we elkaar aandoen, de echte wrede, verrotte verschrikkelijke dingen die we elkaar aandoen, komt in feite doordat we de menselijkheid van de ander erkennen.

We zien andere mensen als schuldigen, als moreel verantwoordelijken, als zichzelf als wreedaards, als mensen die ons niet geven wat we verdienen, als mensen die meer nemen dan ze verdienen. En dus behandelen we ze afschuwelijk, juist omdat we ze als morele menselijke wezens zien.

Sean Illing

Ik heb altijd gedacht dat voor een genocide- of slavernijcampagne twee dingen nodig zijn – een ideologie die de slachtoffers ontmenselijkt en een enorme bureaucratie.

Paul Bloom

Ik denk dat de waarheid ergens in het midden ligt. Ik ben het er niet mee eens dat die dingen “nodig” zijn. Ik denk dat veel massamoorden verlopen op de manier die jij beschrijft: Mensen doen het omdat ze niet geloven dat ze mensen vermoorden. Dit noemen sommigen instrumenteel geweld, waarbij ze een doel willen bereiken, en mensen in de weg staan, dus zien ze hen niet als mensen.

Dit is duidelijk wat er gebeurde in de nazi-concentratiekampen. Mensen werden gereduceerd tot machines, behandeld als dieren voor arbeid. Maar veel van wat er in concentratiekampen gebeurt, is vernederend en vernederend, en het gaat om het martelen van mensen omdat je denkt dat ze het verdienen. Het gaat om het plezier om dominant te zijn over een ander persoon.

Maar als je deze mensen alleen maar als dieren zou zien, zou je dat plezier niet krijgen. Je kunt dieren niet vernederen – alleen mensen. Dus ontmenselijking is reëel en verschrikkelijk, maar het is niet het hele plaatje.

Sean Illing

Wat zegt dat over ons, over onze psychologie, over onze vatbaarheid voor dit soort geweld?

Paul Bloom

Denk er eens op deze manier over: We zijn allemaal gevoelig voor sociale hiërarchieën en voor het verlangen naar goedkeuring en waardering. Dus plooien we ons vaak naar de sociale druk van onze omgeving. Dat is niet per se slecht. Ik kom in mijn baan als professor en ik wil het goed doen, ik wil het respect van mijn collega’s. Daar is niets mis mee.

Maar ons verlangen om het sociaal goed te doen kan ook een lelijke kant hebben. Als je respect kunt verdienen door mensen te helpen, is dat geweldig. Als je respect kunt verdienen door mensen fysiek te overheersen met agressie en geweld, is dat destructief. Veel hangt dus af van onze sociale omgeving en of die goed of slecht gedrag stimuleert.

Sean Illing

Zitten onze intuïties over waarom mensen vreselijke dingen doen ernaast? Zijn we te optimistisch over de menselijke aard?

Paul Bloom

Ik denk dat onze intuïties op zo ongeveer alle mogelijke manieren fout zijn. Ten eerste is er de mythe dat mensen die kwaad doen psychopaten of sadisten zijn, of monsters die gedreven worden door het plezier andere mensen te zien lijden. De waarheid ligt veel gecompliceerder dan dat.

Dan is er de mythe van de ontmenselijking, die inhoudt dat iedereen die kwaad doet een fout maakt. Ze zijn gewoon niet in staat de menselijkheid van andere mensen te waarderen, en als we die fout maar konden ophelderen, als we maar met ze om de tafel konden gaan zitten en konden zeggen: “Hé jongens, die joden, die zwarten, die homo’s, die moslims, dat zijn mensen net als jij,” dan zou het kwaad verdwijnen. Ik denk dat dat onzin is.

Sean Illing

Waarom is dat onzin?

Paul Bloom

Kijk eens naar de retoriek van white supremacy. Blanke supremacisten zijn op de hoogte van de menselijkheid van joden, zwarten en wie dan ook die zij discrimineren – en dat beangstigt hen. Een van hun slogans is, “Jullie zullen ons niet vervangen.” Bedenk wat dat betekent. Dat is niet wat je zou scanderen als je dacht dat ze kakkerlakken of onmensen waren. Dat is wat je scandeert tegen mensen over wie je je echt zorgen maakt, mensen van wie je denkt dat ze een bedreiging vormen voor jouw status en manier van leven.

Sean Illing

Wreedheid is dus geen toeval of een aberratie, maar iets dat centraal staat in wie en wat we zijn?

Paul Bloom

Het zijn veel dingen, en ik denk niet dat er ooit een wondermiddel zal zijn om wreedheid te beschrijven. Ik denk dat sommige wreedheden voortkomen uit ontmenselijking. Ik denk dat sommige wreedheden voortkomen uit een verlies van controle. Ik denk dat sommige vormen van wreedheid voortkomen uit een instrumenteel verlangen om iets te krijgen wat je wilt – seks, geld, macht, wat dan ook.

Ik denk dat veel wreedheid voortkomt uit een normale en natuurlijke waardering van de menselijkheid van anderen, die vervolgens wordt gekoppeld aan bepaalde belangrijke psychologische lusten die we hebben, zoals de lust om degenen te straffen die volgens ons verkeerd hebben gehandeld. Ik denk dat, voor het grootste deel, mensen die verschrikkelijke dingen doen, net als wij zijn. Ze zijn alleen op bepaalde specifieke manieren afgedwaald.

Sean Illing

Ik ben geneigd te denken dat de mens kneedbaarder is dan we graag willen geloven. Onder de juiste omstandigheden is iedereen tot bijna alles in staat.

Paul Bloom

Wauw, dat is een interessante vraag. Ik geloof dat wel een beetje. Ik denk dat de meesten van ons, onder de juiste omstandigheden, in staat zijn tot vreselijke dingen. Er kunnen uitzonderingen zijn. Maar we hebben gezien, zowel in laboratoriumomstandigheden als onder reële omstandigheden, dat mensen kunnen worden gemanipuleerd om vreselijke dingen te doen, en hoewel er mensen zijn die zullen zeggen: “Nee, dat doe ik niet,” zijn zij meestal in de minderheid.

Opnieuw denk ik dat het banale antwoord is dat we door sociale omstandigheden worden beïnvloed op manieren die goed of slecht kunnen zijn. Jij en ik zouden totaal verschillende mensen zijn als we in een maximaal beveiligde gevangenis zouden leven, omdat we ons zouden moeten aanpassen. Er zijn echter sterke individuele verschillen die er toe doen. Mensen kunnen hun omstandigheden overstijgen, maar dat is zeldzamer dan we willen geloven.

Sean Illing

Ik vraag dit omdat ik als politiek theoreticus totalitaire ideologieën heb bestudeerd, en ik heb veel tijd besteed aan het nadenken over nazi-Duitsland en hoe een hele samenleving in zo’n morele afgrond kon worden geleid. Mensen kijken naar dat moment van waanzin en zeggen tegen zichzelf, “Ik zou daar nooit aan mee hebben kunnen doen.” Maar ik denk dat het helemaal niet zo simpel is. Ik denk dat bijna ieder van ons daaraan had kunnen deelnemen, en dat is een lelijke waarheid.

Paul Bloom

Ik denk dat je gelijk hebt. We hebben de afschuwelijke neiging om te overschatten in hoeverre we de morele uitblinkers zijn, de dapperen. Dit heeft een aantal nare sociale gevolgen. Er stond vorige week een geweldig artikel in de Washington Post over mensen die zeggen: “Ik ben in de war over de mensen die seksueel zijn misbruikt, want als het mij zou overkomen, zou ik zeggen: echt niet, en ik zou de persoon op zijn plaats zetten, en ik zou mijn mond open doen.”

Deze houding is vaak minachting voor mensen die worden lastiggevallen. Ze zijn op de een of andere manier moreel zwak, of misschien vertellen ze gewoon niet de waarheid.

Het blijkt dat een van mijn collega’s, Marianne LaFrance, een tijdje geleden een onderzoek heeft gedaan waarin ze een groep mensen vroegen: “Hoe zou jij je voelen als je een sollicitatiegesprek had en iemand je deze echt seksistische, lelijke vragen stelde?”

Zowat iedereen zegt: “Ik zou weglopen. Ik zou die persoon op zijn donder geven,” enzovoort. En toen deden ze het. Ze deden nepinterviews waarbij mensen dachten dat ze werden geïnterviewd, en mensen stelden de seksistische, lelijke vragen, en alle vrouwen zwegen.

Het punt is dat we ons in stressvolle situaties niet gedragen zoals we denken dat we dat zouden doen of zoals we dat zouden willen. Dus ja, als jij en ik in nazi-Duitsland waren, zouden we graag denken dat we de rechtvaardigen waren, dat we de helden zouden zijn. Maar misschien zijn we wel gewone nazi’s.

Sean Illing

Als je stelling juist is, dan is het dwaas te denken dat we van wreedheid af kunnen komen als we ons maar ontdoen van die schadelijke ideologieën die haar rechtvaardigen. Uiteindelijk gaat het om ons, niet om onze ideeën.

Paul Bloom

Ik denk dat er allerlei manieren zijn waarop we betere mensen kunnen worden, en ik denk dat we betere mensen aan het worden zijn. Maar als ik gelijk heb, is er niets eenvoudigs aan. Het erkennen van andermans menselijkheid lost onze problemen niet op.

Ultimately, we need better ideas, better ideologies. We hebben een cultuur nodig die minder geobsedeerd is door macht en eer, en meer aandacht heeft voor mindfulness en waardigheid. Dat is het beste wat we kunnen doen om onze honger naar dominantie en straf te stillen. Ben ik optimistisch dat we dit kunnen doen? Ja, dat ben ik. Maar het zal niet gemakkelijk zijn.

Dit artikel is oorspronkelijk gepubliceerd op 14 december 2017.