Heksenjachten: Een wereldwijd probleem in de 21e eeuw
10.08.2020
Heksenjachten behoren nog lang niet tot het verleden – zelfs niet in de 21e eeuw. In veel landen is dit voor veel vrouwen vandaag de dag nog steeds een trieste realiteit. Daarom is 10 augustus uitgeroepen tot Werelddag tegen Heksenjachten.
Akua Denteh werd vorige maand doodgeslagen in het Ghanese East Gonja District – nadat zij ervan was beschuldigd een heks te zijn. De moord op de 90-jarige heeft nogmaals de aandacht gevestigd op de diepgewortelde vooroordelen tegen vrouwen in Ghana die worden beschuldigd van het beoefenen van hekserij, waarvan velen bejaard zijn.
Een arrestatie werd begin augustus verricht, maar de zaak blijft de aandacht trekken nadat de autoriteiten ervan werden beschuldigd dat zij in deze zaak achter de feiten aanhollen. Mensenrechten- en genderactivisten eisen nu een cultuuromslag in een land waar bovennatuurlijke overtuigingen een grote rol spelen.
Maar het geval van Akua Denteh is verre van een alleenstaand geval in Ghana, of zelfs de wereld in het algemeen. In veel landen in de wereld worden vrouwen nog elk jaar beschuldigd van hekserij. Ze worden vervolgd en zelfs gedood in georganiseerde heksenjachten – vooral in Afrika, maar ook in Zuidoost-Azië en Latijns-Amerika.
Lees meer: Ghana: beschuldigingen van hekserij brengen levens in gevaar
Heksenjachten: een hedendaagse kwestie
Degenen die van hekserij worden beschuldigd, hebben nu een wellicht onwaarschijnlijke bondgenoot gevonden in hun strijd voor gerechtigheid: de katholieke missievereniging missio, die deel uitmaakt van de wereldwijde Pauselijke Missiestichtingen die onder de jurisdictie van de paus vallen, heeft 10 augustus uitgeroepen tot Werelddag tegen Heksenjachten, omdat er in ten minste 36 landen over de hele wereld nog steeds mensen als heks worden vervolgd.
De katholieke kerk heeft de heksenjacht in Europa van de 15e tot de 18e eeuw aangemoedigd, maar probeert nu licht te werpen op deze duistere praktijk. Deels is dit misschien een gevoel van historische verplichting – maar de echte drijfveer is het aantal slachtoffers dat de heksenjacht ook vandaag nog kost.
Historicus Wolfgang Behringer, die als hoogleraar gespecialiseerd is in de vroegmoderne tijd aan de Saarland Universiteit, gelooft heilig in het relativeren van de cijfers. Hij vertelde DW dat gedurende deze drie eeuwen naar schatting tussen de 50.000 en 60.000 mensen zijn vermoord voor zogenaamde misdaden van hekserij – een aantal dat in de buurt komt van het dubbele van de bevolking van sommige grote Duitse steden in die tijd.
Maar hij zegt dat alleen al in de 20e eeuw meer mensen die beschuldigd werden van hekserij op brute wijze zijn vermoord dan gedurende de drie eeuwen waarin heksenjachten werden uitgeoefend in Europa: “Tussen 1960 en 2000 zijn alleen al in Tanzania ongeveer 40.000 mensen vermoord die werden beschuldigd van het uitoefenen van hekserij. Hoewel er in de Tanzaniaanse wet geen wetten zijn tegen hekserij als zodanig, besluiten dorpstribunalen vaak dat bepaalde individuen moeten worden gedood,” vertelde Behringer aan DW.
De historicus benadrukt dat door de collectieve besluitvorming achter deze tribunalen, dergelijke moorden verre van willekeurige en geïsoleerde gevallen zijn: “Ik ben daarom tot de conclusie gekomen dat heksenjachten geen historisch probleem zijn, maar een brandend probleem dat nog steeds bestaat in het heden.”
A pan-African problem?
In Tanzania, the victims of these witch hunts are often people with albinism; some people believe that the body parts of these individuals can be used to extract potions against all sorts of ailments. Similar practices are known to take place in Zambia and elsewhere on the continent.
Meanwhile in Ghana, where nonagenarian Akua Denteh was bludgeoned to death last month, certain communities blamed the birth of children with disabilities on practices of witchcraft.
Malawi start hardhandig optreden tegen anti-albino bijgeloof
In de Democratische Republiek Congo zijn het meestal de jongere generaties die in verband worden gebracht met hekserij. Zogenaamde “kinderen van de hekserij” worden meestal verstoten door hun familie en aan hun lot overgelaten. Hun zogenaamde misdaden hebben echter vaak weinig met hekserij te maken:
“We hebben gehoord van talloze gevallen van kinderen die verkracht zijn en vervolgens niet meer door hun familie worden geaccepteerd. Of ze worden geboren als buitenechtelijke kinderen en worden gedwongen te leven met een ouder die hen niet langer accepteert,” zegt Thérèse Mema Mapenzi, die werkt als partner van een missieproject in de oostelijke DRC-stad Bukayu.
‘Kinderen van hekserij’ in de DRC
Mapenzi’s opvanghuis was aanvankelijk bedoeld als vrouwenopvang voor vrouwen die het slachtoffer waren geworden van verkrachting door de milities in het oosten van het land, waar verkrachting als oorlogswapen wordt gebruikt als onderdeel van het burgerconflict aldaar. Maar in de loop der jaren begonnen steeds meer kinderen haar hulp in te roepen nadat ze waren afgewezen als “kinderen van hekserij.”
Mapenzi ondersteunt nu met hulp van de katholieke missio ook deze minderjarigen bij het verwerken van hun vele trauma’s en probeert weeshuizen en scholen voor hen te vinden.
“Als deze kinderen hier komen, zijn ze vaak tot moes geslagen, gebrandmerkt als heks of hebben ze andere verwondingen opgelopen. Het is pijnlijk om ze alleen al aan te kijken. We zijn altijd geschokt als we zien dat deze kinderen geen enkele bescherming genieten. Hoe is dit mogelijk?” vraagt Mapenzi zich af.
Een dialoog zoeken om een einde te maken aan de heksenjacht
Maar er is een hele sociale infrastructuur die deze haat tegen deze jonge mensen in de DRC voedt: Veel charismatische kerken wijten ziekten als HIV/AIDS of onvruchtbaarheid van vrouwen aan hekserij, waarbij onwettige kinderen als zondebok dienen voor problemen die niet gemakkelijk kunnen worden opgelost in een van de armste landen ter wereld. Andere redenen die worden genoemd zijn plotselinge sterfgevallen, mislukte oogsten, hebzucht, jaloezie en nog veel meer.
Thérèse Mema Mapenzi zegt dat het een moeilijke taak is om te proberen degenen te helpen die aan de andere kant van deze woede worden ontvangen, vooral omdat er geen wettelijke bescherming is: “In de Congolese wet wordt hekserij niet erkend als een overtreding van de wet, omdat er geen bewijs is dat je kunt overleggen. Helaas hebben de mensen daarom hun eigen juridische praktijken ontwikkeld om vergelding te zoeken en degenen die hen heksen noemen te straffen.”
Naast het helpen van degenen die aan vervolging ontsnappen, zoekt Mapenzi ook de dialoog met gemeenschappen om een einde te maken aan vooroordelen tegen degenen die van hekserij en tovenarij worden beschuldigd. Ze wil vervreemde families die door de heksenvervolging uit elkaar zijn gerukt, weer bij elkaar brengen. Als bemiddelaar gaat ze met mensen in gesprek, en af en toe slaagt ze erin familieleden te herenigen met vrouwen en kinderen die waren uitgestoten en te schande gemaakt. Mapenzi zegt dat dergelijke pogingen – als ze slagen – van begin tot eind gemiddeld twee tot drie jaar duren.
Maar zelfs met een resterend risico dat de slachtoffers opnieuw verdacht worden van hekserij, zegt ze dat haar pogingen het risico waard zijn. Het feit dat 10 augustus is uitgeroepen tot Werelddag tegen Heksenjachten is volgens haar een signaal dat haar werk belangrijk is – en nodig.
De jacht op de jagers – een gevaarlijke onderneming
Voor Thérèse Mema Mapenzi is de Werelddag tegen Heksenjachten een nieuwe mijlpaal in haar zware strijd in de DRC. Jörg Nowak, woordvoerder van missio, is het daarmee eens en hoopt dat er nu wereldwijd meer aandacht komt voor deze kwestie.
Als onderdeel van zijn werk heeft Nowak de afgelopen jaren verschillende missio-projectpartners bezocht die strijden om een eind te maken aan de heksenjachten. Maar hij was zich tot 2017 zelf niet bewust van de omvang van het probleem.
Het eerste geval waarmee hij te maken kreeg, was de moord op vrouwen die ervan werden beschuldigd heksen te zijn in Papoea-Nieuw-Guinea in de jaren 2010 – wat er uiteindelijk toe leidde dat hij een paper publiceerde over de crisissituatie in het land en missio’s speciale expert op het gebied van heksenjachten werd.
Maar veel van Nowaks uitgebreide onderzoek in Papoea-Nieuw-Guinea blijft voorlopig grotendeels onder de pet, althans in het land zelf: het bewijs dat hij verzamelde tegen sommige van de daders daar zou het leven kunnen riskeren van missio-partners die voor hem werken.
Eeuwenlang is er niet veel veranderd, afgezien van de betrokken lokaliteiten als het gaat om het occulte geloof in hekserij, zegt Nowak terwijl hij benadrukt: “Er bestaat niet zoiets als hekserij. Maar er zijn wel beschuldigingen en stigmatisering die bedoeld zijn om mensen te demoniseren; inderdaad bedoeld om ze in diskrediet te brengen zodat anderen er zelfzuchtige voordelen uit kunnen halen.”
Maxwell Suuk en Isaac Kaledzi hebben aan dit artikel bijgedragen.
Een vrouw wordt verantwoordelijk gesteld voor het feit dat haar neefje stierf aan een slangenbeet. Een ander wordt beschuldigd van het ziek maken van andermans kind. In Ghana zijn beschuldigingen van hekserij aan de orde van de dag. Het is een manier voor families om zich te ontdoen van vrouwen die niet meer van nut voor hen zijn of die te onafhankelijk zijn geworden. Fotografe Ann-Christine Woehrl uit München bracht tijd door met enkele van de beschuldigde vrouwen.
Vrouwen in West-Afrika die als heks zijn gebrandmerkt, moeten vrezen voor hun leven. Velen van hen worden vergiftigd, gewurgd, verdronken of verbrand. Zij vinden hun toevlucht in het noorden van Ghana in zes zogenaamde heksendorpen. Gambaga en Gushiegu zijn de twee dorpen die Ann-Christine Woehrl bezocht.
Women accused of witchcraft lose their homes and their identities. They are forced to give up their role as mother, daughter and wife and are sent into exile. Now they live in a community of women who share their fate. Each woman has a small hut to herself and they all contribute to fulfilling their basic needs and supporting the village.
Ann-Christine Woehrl hung black fabric in front of one of the huts and posed 40 women in front of the neutral background. She listened and gave them space to tell their stories. In front of the camera, the women were able to show who they really were or who they wanted to become once again.
The women build their huts and plant the surrounding fields. In het droge seizoen gaan ze naar de markt en verzamelen op de grond gevallen graan, dat niemand anders wil hebben. Ze zijn dunner en armer dan de andere marktgangers en niemand besteedt aandacht aan hen. In wezen zijn de vrouwen onzichtbaar. Hun levendige gesprekken zijn alleen te horen als ze ’s avonds terugkeren naar hun dorp.
Het geloof in bovennatuurlijke krachten is wijdverbreid in een groot deel van West-Afrika – in zowel stedelijke als landelijke gebieden en dwars door etniciteiten en religies heen. Naar schatting 1.300 tot 1.500 vrouwen wonen in de zes heksendorpen in Ghana, plus een aantal van hun kinderen. In haar foto’s legde Ann-Christine Woehrl hun collectieve gevoel van stigmatisering vast.
De vrouwen in de ‘heksendorpen’ weten dat ze niet kunnen terugkeren naar hun families. Toch hopen velen van hen nog op een klein wonder. Ann-Christine Woehrl’s photos gave them a new sense of confidence and pride. For some of the women, it was the first time they had seen an image of themselves. A book showing a selection of Woehrl’s photos will soon be published.