Zair

MobutuEdit

W 1965 r., podobnie jak w 1960 r., podział władzy w Kongo-Léopoldville (byłej kolonii belgijskiej) między prezydenta i parlament doprowadził do patowej sytuacji i zagroził stabilności kraju. Joseph-Désiré Mobutu ponownie przejął władzę. Inaczej jednak niż za pierwszym razem, Mobutu objął prezydenturę, zamiast pozostawać za kulisami. Od 1965 r. Mobutu zdominował życie polityczne kraju, niejednokrotnie dokonując restrukturyzacji państwa i zdobywając tytuł „Ojca Narodu”.

Gdy na początku lat 70. w ramach polityki autentyczności Zairczycy zostali zobowiązani do przyjęcia „autentycznych” nazwisk, Mobutu porzucił Joseph-Désiré i oficjalnie zmienił nazwisko na Mobutu Sese Seko Kuku Ngbendu Wa Za Banga, lub, bardziej potocznie, Mobutu Sésé Seko, co w przybliżeniu oznacza „wojownika, który zwycięża i triumfuje”.

W retrospektywnym uzasadnieniu przejęcia władzy w 1965 r. Mobutu podsumował później dorobek Pierwszej Republiki jako „chaos, nieład, zaniedbanie i niekompetencję”. Odrzucenie spuścizny Pierwszej Republiki wykraczało daleko poza retorykę. W ciągu pierwszych dwóch lat swojego istnienia, nowy reżim zwrócił się ku pilnym zadaniom odbudowy i konsolidacji politycznej. Stworzenie nowej podstawy legitymizacji państwa, w postaci jednej partii, było kolejnym priorytetem Mobutu.

Trzecim imperatywem było rozszerzenie zasięgu państwa w sferze społecznej i politycznej, proces, który rozpoczął się w 1970 roku i zakończył się przyjęciem nowej konstytucji w 1977 roku. Do 1976 roku wysiłki te zaczęły jednak generować własne wewnętrzne sprzeczności, torując drogę do wskrzeszenia systemu Bula Matari („łamiącego skały”).

Zmiany konstytucyjneEdit

Do 1967 roku Mobutu umocnił swoje rządy i przystąpił do nadania krajowi nowej konstytucji i jednej partii. Nowa konstytucja została poddana pod powszechne referendum w czerwcu 1967 roku i zatwierdzona przez 98% głosujących. Przewidywała ona centralizację władzy wykonawczej w osobie prezydenta, który miał być głową państwa, szefem rządu, naczelnym dowódcą sił zbrojnych i policji oraz odpowiedzialnym za politykę zagraniczną.

Jednak najdalej idącą zmianą było utworzenie 17 kwietnia 1967 r. Ludowego Ruchu Rewolucyjnego (Mouvement Populaire de la Révolution-MPR), co oznaczało pojawienie się „narodu zorganizowanego politycznie”. Zamiast instytucji rządowych będących emanacją państwa, państwo było odtąd definiowane jako emanacja partii. W ten sposób w październiku 1967 roku kompetencje partii i administracji zostały połączone w jedną całość, co automatycznie rozszerzyło rolę partii na wszystkie organy administracyjne na szczeblu centralnym i prowincjonalnym, a także na związki zawodowe, ruchy młodzieżowe i organizacje studenckie.

Trzy lata po zmianie nazwy kraju na Zair, Mobutu ogłosił nową konstytucję, która umocniła jego władzę nad krajem. Co pięć lat (siedem lat po 1978 r.) MPR wybierała prezydenta, który był jednocześnie jedynym kandydatem na prezydenta republiki; jego urząd był potwierdzany w referendum. W tym systemie Mobutu został ponownie wybrany w 1977 i 1984 roku z nieprawdopodobnie wysoką przewagą głosów, uzyskując jednogłośne lub prawie jednogłośne „tak”. MPR została zdefiniowana jako „jedyna instytucja w kraju”, a jej przewodniczącemu przyznano „obfite prawo do sprawowania władzy”. Co pięć lat do Zgromadzenia Narodowego trafiała jedna lista kandydatów MPR, a oficjalne dane wskazywały na niemal jednogłośne poparcie. Wszyscy obywatele Zairu automatycznie stawali się członkami MPR w momencie urodzenia. Dla wszystkich intencji i celów, dało to przewodniczącemu MPR – Mobutu – całkowitą kontrolę polityczną nad krajem.

Totalitarna ekspansjaEdit

Przełożenie koncepcji „narodu zorganizowanego politycznie” na rzeczywistość oznaczało poważne rozszerzenie kontroli państwa nad społeczeństwem obywatelskim. Oznaczało to, po pierwsze, włączenie grup młodzieżowych i organizacji robotniczych do macierzy MPR. W lipcu 1967 roku Biuro Polityczne ogłosiło utworzenie Młodzieżowego Ruchu Ludowo-Rewolucyjnego (Jeunesse du Mouvement Populaire de la Révolution-JMPR), po tym jak miesiąc wcześniej powstał Narodowy Związek Robotników Zairskich (Union Nationale des Travailleurs Zaïrois-UNTZA), który połączył w jedne ramy organizacyjne trzy istniejące wcześniej związki zawodowe.

Pozornie celem fuzji, w myśl Manifestu N’Sele, było przekształcenie roli związków zawodowych z „bycia jedynie siłą konfrontacji” w „organ wsparcia dla polityki rządu”, zapewniając w ten sposób „ogniwo komunikacyjne między klasą robotniczą a państwem”. Podobnie JMPR miał pełnić rolę głównego łącznika między środowiskiem studenckim a państwem. W rzeczywistości rząd starał się przejąć kontrolę nad tymi sektorami, w których mogła skupiać się opozycja wobec reżimu. Mianując kluczowych przywódców robotniczych i młodzieżowych do Biura Politycznego MPR, reżim miał nadzieję zaprzęgnąć siły syndykalistyczne i studenckie do machiny państwowej. Niemniej jednak, jak zauważyli liczni obserwatorzy, istnieje niewiele dowodów na to, że kooptacja odniosła sukces w mobilizowaniu poparcia dla reżimu poza najbardziej powierzchowny poziom.

Mobutu był prezydentem Zairu w latach 1965-1997.

Tendencja do kooptacji kluczowych sektorów społecznych utrzymywała się w kolejnych latach. Stowarzyszenia kobiet zostały w końcu podporządkowane partii, podobnie jak prasa, a w grudniu 1971 r. Mobutu przystąpił do emaskularyzacji władzy kościołów. Od tej pory uznawano tylko trzy kościoły: Kościół Chrystusa w Zairze (L’Église du Christ au Zaïre), Kościół Kimbangistów i Kościół Rzymskokatolicki.

Nacjonalizacja uniwersytetów w Kinszasie i Kisangani, w połączeniu z naciskiem Mobutu na zakazanie wszelkich nazw chrześcijańskich i ustanowienie sekcji JMPR we wszystkich seminariach, wkrótce doprowadziła do konfliktu między Kościołem Rzymskokatolickim a państwem. Dopiero w 1975 roku, po znacznych naciskach ze strony Watykanu, reżim zgodził się złagodzić ataki na Kościół rzymskokatolicki i zwrócić mu część kontroli nad systemem szkolnictwa. W międzyczasie, zgodnie z ustawą z grudnia 1971 roku, która pozwalała państwu rozwiązać „każdy kościół lub sektę, która zagraża lub grozi zagrażaniem porządkowi publicznemu”, wiele nieuznawanych sekt religijnych zostało rozwiązanych, a ich przywódcy uwięzieni.

Mobutu był również ostrożny w tłumieniu wszystkich instytucji, które mogłyby zmobilizować lojalność etniczną. Zdecydowanie przeciwny etnicznej przynależności jako podstawie politycznego sojuszu, zdelegalizował takie etniczne stowarzyszenia jak Stowarzyszenie Braci Lulua (Association des Lulua Frères), które zostało zorganizowane w Kasai w 1953 roku w reakcji na rosnące polityczne i ekonomiczne wpływy w Kasai rywalizującego z nim ludu Luba, oraz Liboke lya Bangala (dosłownie „wiązka Bangali”), stowarzyszenie utworzone w latach 50. w celu reprezentowania interesów osób posługujących się językiem lingala w dużych miastach. Pomogło Mobutu to, że jego przynależność etniczna została zatarta w świadomości społeczeństwa. Niemniej jednak, gdy pojawiło się niezadowolenie, napięcia etniczne ponownie wypłynęły na powierzchnię.

Scentralizowanie władzyEdit

Postępując równolegle do wysiłków państwa, by kontrolować wszystkie autonomiczne źródła władzy, w 1967 i 1973 roku wprowadzono ważne reformy administracyjne, by wzmocnić rękę władz centralnych w prowincjach. Głównym celem reformy z 1967 roku było zniesienie rządów prowincjonalnych i zastąpienie ich funkcjonariuszami państwowymi mianowanymi przez Kinszasę. Zasada centralizacji została następnie rozszerzona na dystrykty i terytoria, na czele których stali administratorzy mianowani przez rząd centralny.

Jedynymi jednostkami władzy, które zachowały jeszcze pewną dozę autonomii – ale nie na długo – były tak zwane zbiorowości lokalne, czyli wodzostwa i sektory (te ostatnie obejmowały kilka wodzostw). Ustanowiony w ten sposób jednolity, scentralizowany system państwowy był uderzająco podobny do swego kolonialnego poprzednika, z tą różnicą, że od lipca 1972 r. prowincje nazywano regionami.

Dzięki reformie ze stycznia 1973 r. uczyniono kolejny poważny krok w kierunku dalszej centralizacji. Celem było w zasadzie całkowite połączenie hierarchii politycznej i administracyjnej poprzez uczynienie szefa każdej jednostki administracyjnej przewodniczącym lokalnego komitetu partyjnego. Kolejną konsekwencją reformy było poważne ograniczenie władzy tradycyjnych autorytetów na szczeblu lokalnym. Nie uznawano już dziedzicznych roszczeń do władzy, a wszyscy wodzowie mieli być mianowani i kontrolowani przez państwo za pośrednictwem hierarchii administracyjnej. Do tego czasu proces centralizacji teoretycznie wyeliminował wszystkie istniejące wcześniej ośrodki lokalnej autonomii.

Analgia do państwa kolonialnego staje się jeszcze bardziej przekonująca w połączeniu z wprowadzeniem w 1973 roku „obowiązkowej pracy obywatelskiej” (lokalnie znanej jako Salongo od lingalskiego terminu oznaczającego pracę), w formie jednego popołudnia w tygodniu obowiązkowej pracy przy projektach rolniczych i rozwojowych. Oficjalnie określane jako rewolucyjna próba powrotu do wartości wspólnotowości i solidarności właściwych dla tradycyjnego społeczeństwa, Salongo miało zmobilizować ludność do wykonywania pracy zbiorowej „z entuzjazmem i bez przymusu”.

W rzeczywistości widoczny brak powszechnego entuzjazmu dla Salongo doprowadził do powszechnego oporu i przeciągania się w czasie (powodując, że wielu lokalnych administratorów odwracało wzrok), podczas gdy nieprzestrzeganie przepisów groziło karą od miesiąca do sześciu miesięcy więzienia. Praca „dobrowolna” była jedynie pracą przymusową, a pod koniec lat 70. większość Zairczyków unikała swoich zobowiązań związanych z Salongo. Wskrzeszając jedną z najbardziej niechętnie widzianych cech państwa kolonialnego, obowiązkowa praca obywatelska w niemałym stopniu przyczyniła się do erozji legitymizacji państwa Mobutystów.

Narastający konfliktEdit

W 1977 i 1978 roku rebelianci Katangan z Angoli dokonali dwóch inwazji – Shaba I i Shaba II – na prowincję Katanga (przemianowaną na „Shaba” w 1972 roku). Rebelianci zostali wyparci dzięki pomocy wojskowej z bloku zachodniego i Chin, szczególnie z Safari Club.

W latach 80-tych Zair pozostał państwem jednopartyjnym. Chociaż Mobutu skutecznie utrzymywał kontrolę w tym okresie, partie opozycyjne, zwłaszcza Union pour la Démocratie et le Progrès Social (UDPS), były aktywne. Próby Mobutu zdławienia tych ugrupowań spotkały się ze znaczną krytyką międzynarodową.

W miarę jak zimna wojna zbliżała się ku końcowi, wewnętrzne i zewnętrzne naciski na Mobutu rosły. Pod koniec 1989 i na początku 1990 roku Mobutu został osłabiony przez serię krajowych protestów, wzmożoną międzynarodową krytykę praktyk jego reżimu w zakresie praw człowieka, przez słabnącą gospodarkę i korupcję w rządzie, w szczególności przez masowe sprzeniewierzanie funduszy rządowych na własny użytek. W czerwcu 1989 r. Mobutu odwiedził Waszyngton, gdzie jako pierwsza afrykańska głowa państwa został zaproszony na spotkanie z nowo wybranym prezydentem USA Georgem H. W. Bushem.

W maju 1990 r. Mobutu zgodził się na wprowadzenie systemu wielopartyjnego z wyborami i konstytucją. Ponieważ szczegóły pakietu reform były opóźniane, żołnierze zaczęli plądrować Kinszasę we wrześniu 1991 roku, protestując przeciwko niewypłaconym pensjom. Dwa tysiące francuskich i belgijskich żołnierzy, z których część przyleciała samolotami Sił Powietrznych USA, przybyło, by ewakuować 20 tysięcy zagrożonych obcokrajowców w Kinszasie.

W 1992 roku, po wcześniejszych podobnych próbach, zorganizowano długo zapowiadaną Suwerenną Konferencję Narodową, w której wzięło udział ponad 2 tysiące przedstawicieli różnych partii politycznych. Konferencja przyznała sobie mandat ustawodawczy i wybrała arcybiskupa Laurenta Monsengwo Pasinya na swojego przewodniczącego, a Étienne Tshisekedi wa Mulumba, przywódcę UDPS, na premiera. Do końca roku Mobutu utworzył konkurencyjny rząd z własnym premierem. Wynikający z tego impas doprowadził do kompromisowego połączenia obu rządów w Wysoką Radę Republiki-Parlamentu Okresu Przejściowego (HCR-PT) w 1994 r., z Mobutu jako głową państwa i Kengo wa Dondo jako premierem. Chociaż wybory prezydenckie i parlamentarne były wielokrotnie planowane w ciągu następnych 2 lat, nigdy się nie odbyły.

Pierwsza wojna w Kongo i upadekEdit

Do 1996 r. napięcia związane z sąsiednią rwandyjską wojną domową i ludobójstwem przeniosły się do Zairu (zob. Historia Rwandy). Rwandyjskie siły milicji Hutu (Interahamwe), które uciekły z Rwandy po objęciu rządów przez RPF, wykorzystywały obozy dla uchodźców Hutu we wschodnim Zairze jako bazy wypadowe przeciwko Rwandzie. Te siły milicji Hutu wkrótce sprzymierzyły się z siłami zbrojnymi Zairu (FAZ), by rozpocząć kampanię przeciwko kongijskim etnicznym Tutsi we wschodnim Zairze, znanym jako Banyamulenge. Z kolei ci zairscy Tutsi utworzyli milicję, aby bronić się przed atakami. Kiedy w listopadzie 1996 roku rząd zairski zaczął eskalować masakry, bojówki Tutsi zbuntowały się przeciwko Mobutu, rozpoczynając to, co stało się znane jako pierwsza wojna w Kongo.

Do bojówek Tutsi wkrótce dołączyły różne grupy opozycyjne, wspierane przez kilka krajów, w tym Rwandę i Ugandę. Ta koalicja, której przewodził Laurent-Désiré Kabila, stała się znana jako Sojusz Sił Demokratycznych na rzecz Libracji Konga i Zairu (AFDL). AFDL, której szerszym celem było obalenie Mobutu, na początku 1997 r. osiągnęła znaczne postępy militarne, a w połowie 1997 r. prawie całkowicie opanowała kraj. Jedyną rzeczą, która zdawała się spowalniać siły AFDL, była rozpadająca się infrastruktura kraju; nieregularnie używane drogi gruntowe i porty rzeczne były wszystkim, co łączyło niektóre obszary ze światem zewnętrznym. Po nieudanych rozmowach pokojowych między Mobutu i Kabilą, 17 maja Mobutu uciekł na wygnanie do Maroka. Kabila mianował się prezydentem, skonsolidował władzę wokół siebie i AFDL, a trzy dni później wkroczył bez oporu do Kinszasy. 21 maja Kabila oficjalnie zmienił nazwę kraju na Demokratyczna Republika Konga.