Iran

In augustus 2012 meldde het Internationaal Atoomagentschap dat de economische sancties Iran weliswaar hebben geschaad, maar dat ze de voortgang van het nucleaire programma van het land niet hebben vertraagd. In feite bleek uit het rapport dat het nucleaire programma van Iran zelfs sneller was gevorderd dan verwacht. Het rapport bevestigde het vermoeden van de Israëlische premier Benjamin Netanyahu dat het nucleaire programma van Iran op volle toeren is doorgegaan ondanks de sancties en het diplomatieke isolement dat door de internationale gemeenschap aan Iran is opgelegd. Het rapport van het agentschap bevestigde ook dat 75% van de nucleaire centrifuges die nodig zijn voor een ondergrondse site, zijn geïnstalleerd. Netanyahu gaf aan dat Iran dicht bij het overschrijden van de “rode lijn” kwam en dat Israël het juiste moment moest bepalen om op te treden om de nucleaire ambities van Iran te dwarsbomen. Eind september suste Netanyahu in een toespraak tot de Algemene Vergadering van de VN de vrees voor een ophanden zijnde preventieve aanval. Hij zei dat hij geloofde dat Iran pas in het voorjaar van 2013 de technologie zou hebben om uranium te verrijken en dat er daarom tijd was voor diplomatie om het Iraanse nucleaire programma te ontmoedigen.

Terwijl de Iraanse economie bleef afbrokkelen onder het gewicht van de steeds strengere economische sancties – de waarde van de rial daalde begin oktober in één week met meer dan 40% – kwamen Iran en de VS in oktober overeen om bilaterale gesprekken te voeren over het Iraanse kernwapenprogramma. Medio december waren er echter nog geen gesprekken geweest.

Centrist verkozen tot president van Iran; reikt het Westen de hand met charme-offensief

Hassan Rouhani, een gematigde geestelijke en voormalig onderhandelaar van Iran over nucleaire kwesties, won in juni 2013 de presidentsverkiezingen met een ruime meerderheid van 50,7% van de stemmen. De hervormingsgezinden schaarden zich achter Rouhani nadat hun favoriete kandidaat, Mohammad Reza Aref, zich had teruggetrokken uit de race. Duizenden Iraniërs gingen de straat op om de overwinning van Rouhani te vieren. Hoewel hij de steun had van hervormingsgezinden, is Rouhani lange tijd lid geweest van het conservatieve establishment van het land. Hij heeft meer dan 20 jaar in het parlement gezeten en is loyaal aan Ayatollah Khamenei. Hij voerde campagne met de belofte het Westen de hand te reiken en de betrekkingen met de VS te verbeteren, en na zijn verkiezing beloofde hij “de weg van gematigdheid en rechtvaardigheid te volgen, niet die van extremisme”. Rouhani zei echter dat Iran door zou gaan met zijn nucleaire programma. De Amerikaanse president Barack Obama sprak eveneens de hoop uit dat de twee landen een dialoog zouden aangaan die zou kunnen leiden tot vooruitgang in de schijnbaar hardnekkige nucleaire kwestie.

In een opmerkelijke wending maakte Rouhani in september zijn belofte waar om de betrekkingen met het westen te ontdooien. In hoog tempo kondigde hij aan dat Iran nooit “naar massavernietigingswapens, inclusief kernwapens” zou streven; liet 11 prominente politieke gevangenen vrij; verplaatste het toezicht op het nucleaire programma van de conservatieve – en militair agressieve – nationale veiligheidsraad naar het meer gematigde ministerie van Buitenlandse Zaken; wisselde brieven uit met president Barack Obama; en wenste Joden een vrolijk Rosh Hoshanah. Naar verluidt werden al deze stappen gesteund door Ayatollah Khamenei, de hoogste religieuze leider van Iran, die de uiteindelijke macht in het land uitoefent. In een opinieartikel in de Washington Post van 20 september gaf Rouhani blijk van zijn bereidheid om de internationale gemeenschap te betrekken bij het smeden van voor beide partijen voordelige betrekkingen. Dergelijke diplomatie, zo zei hij, houdt in dat men “op basis van gelijkwaardigheid en wederzijds respect de dialoog aangaat met zijn tegenhangers om gedeelde problemen aan te pakken en gedeelde doelstellingen te verwezenlijken”. Hij bood aan te bemiddelen tussen de Syrische regering en de oppositie en herhaalde dat het land voornemens is kernenergie voor vreedzame doeleinden na te streven. “Het beheersen van de atomaire brandstofcyclus en het opwekken van kernenergie gaat net zo goed over het diversifiëren van onze energiebronnen als over wie Iraniërs zijn als natie, onze vraag naar waardigheid en respect en onze daaruit voortvloeiende plaats in de wereld.”

Rouhani’s charmeoffensief werd voortgezet op zijn reis naar de VS, waar hij op 24 september 2013 de Algemene Vergadering van de VN toesprak. In zijn toespraak ontbrak de anti-Israël ophef van zijn voorganger, Mahmoud Ahmadinejad, en hij onthield zich van uitspraken die de wenkbrauwen in eigen land of de verwachtingen van het Westen zouden doen fronsen. Hij herhaalde zijn eerdere bewering dat Iran nooit naar kernwapens zou streven, maar zou doorgaan met uraniumverrijking voor vreedzame doeleinden. Hij suggereerde ook dat de VS en Iran binnen zes maanden tot een akkoord zouden kunnen komen over het Iraanse nucleaire programma. In een andere opmerkelijke wending noemde Rouhani de Holocaust “verwerpelijk”. De verklaring illustreerde verder dat Rouhani een duidelijk andere koers vaart dan Ahmadinejad, die de Holocaust bij diverse gelegenheden ontkende. Veel waarnemers waren teleurgesteld dat president Obama en Rouhani elkaar bij de VN niet de hand hebben geschud. Toch blijven de verwachtingen voor toekomstige gesprekken en vooruitgang in de hardnekkige nucleaire kwestie hoog.

Iran stemt in met afbouwen nucleair programma, maar deal blijft moeilijk

De gesprekken over het Iraanse nucleaire programma tussen Iran en de vijf permanente leden van de VN-Veiligheidsraad plus Duitsland werden hervat in oktober 2013 en opnieuw in november na een onderbreking van zes maanden. Het waren de meest veelbelovende en specifieke gesprekken tot nu toe. In een afzonderlijke overeenkomst met het Internationaal Atoomenergieagentschap zei Iran dat het de inspecteurs van het agentschap “beheerde toegang” zou geven tot nucleaire installaties in Bandar Abbas en Arak, zodat ze gegevens over de activiteiten kunnen verzamelen. De overeenkomst vereist niet dat Iran vertrouwelijke informatie over zijn technologie overhandigt. De fabriek in Bandar Abbas is een mijn die yellowcake-uranium produceert, en Arak huisvest een fabriek voor de productie van zwaar water. Iran heeft de IAEA echter geen toegang gegeven tot de fabriek in Parchin, waar Iran volgens de inspecteurs triggers voor nucleaire apparatuur heeft getest.

Op 24 november 2013 bereikte Iran tijdens een derde gespreksronde in Genève een deal voor zes maanden met de vijf permanente leden van de VN-Veiligheidsraad en Duitsland. Iran stemde ermee in de productie van uranium van meer dan 5% stop te zetten, wat betekent dat het alleen uranium voor vreedzame doeleinden mag produceren; zijn voorraad uranium, verrijkt tot 20%, te verdunnen of om te zetten in oxide; geen nieuwe centrifuges te installeren; VN-inspecteurs dagelijks toegang te geven tot de verrijkingsinstallaties in Natanz en Fordo. In ruil daarvoor werden de verlammende sancties tegen Iran versoepeld, waardoor tussen de 6 en 7 miljard dollar terug in de Iraanse economie werd gepompt. De sancties zullen opnieuw worden ingesteld als Iran zich niet aan de afspraken houdt. De onderhandelingen over een langetermijnovereenkomst zullen tijdens de periode van zes maanden worden voortgezet. Israël en Saoedi-Arabië toonden zich verontwaardigd over de overeenkomst, omdat ze vreesden dat hun macht in het Midden-Oosten zou worden bedreigd of verminderd door nauwere banden tussen de VS en Iran en door de potentiële rijkdom van Iran uit olie-inkomsten en zijn nucleaire know-how.

Tegen de tijd dat de volgende ronde van besprekingen in februari 2014 begon, vertoonde de Iraanse economie tekenen van herstel, met een inflatie die daalde van 45% in 2013 tot minder dan 30% – een resultaat van de versoepeling van de sancties. Vertegenwoordigers bij het zespartijenoverleg maakten weinig bekend over de vorderingen, maar zeiden wel dat zij het eens waren geworden over een kader om verder te gaan – zeker reden voor voorzichtig optimisme. Eind juli 2014 had een akkoord moeten worden bereikt, maar de termijn werd verlengd tot november. Opnieuw slaagden Iran en de vijf permanente leden van de VN-Veiligheidsraad plus Duitsland er niet in de deadline van november te halen. Geen van beide partijen was echter bereid om de handdoek in de ring te gooien en zij stelden maart 2015 als deadline voor het schetsen van een kader en 30 juni 2015 als deadline voor een volledig akkoord. De onderhandelingen werden in februari 2015 hervat, waarbij de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Kerry een reeks besprekingen voerde met de Iraanse minister van Buitenlandse Zaken Mohammad Javad Zarif. Amerikaanse functionarissen spraken optimisme uit dat er eind maart een raamwerk zou zijn en dat er eind juni een volledige overeenkomst zou zijn.

In november 2014 stemde Rusland ermee in om twee – en mogelijk acht – kernreactoren in Iran te bouwen. Als onderdeel van de overeenkomst zal Iran reactorbrandstof van Rusland kopen, waardoor Iran minder zijn eigen uranium hoeft te verrijken.

Iran draagt bij aan de strijd tegen ISIS

Iran, dat een enorme invloed heeft op de door sjiieten geleide regering van Irak, heeft Irak geadviseerd toen het land streed tegen ISIS, de radicale militante groep die heeft geprobeerd een islamitische staat in te voeren in Noord-Irak en Syrië. Qassim Suleimani, hoofd van de Quds Force van de Iraanse Revolutionaire Garde, reisde naar Bagdad om Maliki en de militaire leiders te helpen bij het plannen van een antwoord op de opmars van ISIS. Iran heeft regelmatig militaire voorraden naar Irak gestuurd en luchtaanvallen uitgevoerd op ISIS-militanten in West-Irak. In maart 2015 leidden door Iran gesteunde milities en Iraanse troepen de strijd in Tikrit, Irak, tegen ISIS. Iraanse militaire leiders gaven ook leiding aan de strijders.

Historische nucleaire deal gaat in

Carlos Barria, Pool Photo via AP

De leiders van Iran en de zes landen die onderhandelden over de nucleaire deal

In maart 2015, toen Iran op het punt leek te staan een tienjarig akkoord te ondertekenen dat zijn nucleaire programma zou terugschroeven in ruil voor het opheffen van sancties, ondertekenden 47 Amerikaanse Republikeinse senatoren een verklaring van de Iraanse regering.Amerikaanse Republikeinse senatoren een open brief aan Iraanse functionarissen waarin stond dat het akkoord “met een pennestreek” kon worden teruggedraaid door de opvolger van president Obama. De brief, geschreven door eerstejaars senator Tom Cotton uit Arkansas, leidde tot verontwaardiging bij de Democraten, die zeiden dat de stap, die zonder precedent was, Obama’s buitenlands beleid ondermijnde. Iraanse functionarissen wezen de brief af en zetten de onderhandelingen voort. “Naar onze mening heeft deze brief geen juridische waarde en is het vooral een propagandatruc,” zei minister van Buitenlandse Zaken Mohammad Javad Zarif.

Op 16 januari 2016 werden de sancties tegen Iran opgeheven door de VS en Europese naties. De langdurige sancties, zowel financieel als olie, werden opgeheven nadat inspecties hadden aangetoond dat Iran de wapens had ontmanteld zoals afgesproken in de nucleaire deal. Ongeveer 100 miljard dollar aan Iraanse tegoeden werd ook vrijgegeven na de inspecties door internationale vertegenwoordigers.

De vrijgave van tegoeden en sancties kwam uren na een gevangenenruil tussen de VS en Iran. Drie Amerikanen, een marinier, een verslaggever van de Washington Post en een pastoor, werden bevrijd uit Iran en naar Duitsland gestuurd om medische behandeling te krijgen op een Amerikaanse militaire basis alvorens terug te keren naar de Verenigde Staten. Een vierde Amerikaanse gevangene, Nosratollah Khosravi, werd bij de uitwisseling vrijgelaten, maar besloot in Teheran te blijven. Een vijfde Amerikaan werd in een aparte regeling vrijgelaten.

De VS lieten van hun kant zeven Iraniërs vrij die embargo’s hadden overtreden. De VS hebben ook 14 andere Iraniërs van internationale opsporingslijsten geschrapt. Nu het historische nucleaire akkoord met Iran van kracht is, heeft president Obama op 17 januari een handreiking gedaan aan de Iraniërs en hen gevraagd “een nieuwe weg in te slaan” met het Westen. Ondertussen legde de VS Iran kleine nieuwe sancties op voor het uitvoeren van verboden rakettesten.