Oekraïense mini-les: Zo verschillend als Russisch en Oekraïens…

Het volgende is een artikel dat oorspronkelijk verscheen op Russian7.ru (Русская Семерка). Het origineel kan hier worden gelezen. De volgende vertaling naar het Engels is verzorgd door SRAS Home and Abroad Scholar Lindsey Greytak.

Het Russisch en het Oekraïens, die gemeenschappelijke wortels hebben, lijken op het eerste gezicht erg op elkaar. Maar dat is niet zo. In werkelijkheid hebben ze meer verschillen dan overeenkomsten.

Van dezelfde wortels

Feit: In totaal zijn er zo’n 35 tot 45 miljoen Oekraïenssprekenden in de wereld. Het aantal Russischtaligen bedraagt ongeveer 260 miljoen.

Het is bekend dat het Oekraïens en het Russisch tot dezelfde groep van Oost-Slavische talen behoren. Zij hebben een gemeenschappelijk alfabet, een soortgelijke grammatica en een aanzienlijke lexicale uniformiteit. De bijzonderheden in de ontwikkeling van de culturen van het Oekraïense en Russische volk hebben echter geleid tot merkbare verschillen in hun taalsystemen.

Dit eerste verschil tussen het Russisch en het Oekraïens komt tot uiting in het alfabet. Het Oekraïense alfabet kreeg vorm aan het eind van de 19e eeuw, en het verschilt van het Russisch doordat het Oekraïens niet de letters Ёё, Ъъ, Ыы, Ээ gebruikt, maar wel Ґґ, Єє, Іі, Її, die in het Russisch niet voorkomen.

Daaruit volgt dat sommige klanken van de Oekraïense taal niet voorkomen in de Russische uitspraak. Zo ontbreekt in het Russisch de letter “Ї”, die dichter bij “ЙИ” klinkt, wordt de “Ч” in het Oekraïens harder uitgesproken, zoals in het Wit-Russisch of Pools, en wordt “Г” geproduceerd met een keelklank, fricatief.

Nabije talen?

Modern onderzoek toont aan dat de Oekraïense taal dichter bij andere Slavische talen staat: Wit-Russisch (29 gemeenschappelijke kenmerken), Tsjechisch en Slowaaks (23), Pools (22), Kroatisch en Bulgaars (21), en slechts 11 gemeenschappelijke kenmerken met het Russisch.

Sommige taalkundigen plaatsen op grond van deze feiten zelfs vraagtekens bij de indeling van het Russisch en het Oekraïens in één taalgroep.

Statistieken tonen aan dat slechts 62% van de woorden die het Russisch en het Oekraïens met elkaar gemeen hebben, gemeenschappelijke kenmerken hebben. Daarom staat het Russisch, wat overeenkomsten met het Oekraïens betreft, op de vijfde plaats achter het Pools, Tsjechisch, Slowaaks en Wit-Russisch. Ter vergelijking: het Engels en het Nederlands lijken lexicaal meer op elkaar met 63% gemeenschappelijke kenmerken, wat meer is dan het Russisch en het Oekraïens.

Divergentie van paden

feit: slechts 62% van de woorden tussen het Russisch en het Oekraïens hebben gemeenschappelijke kenmerken.

De verschillen tussen het Russisch en het Oekraïens zijn grotendeels te wijten aan de bijzonderheden tussen de vorming van de twee naties. De Russische natie heeft haar vorming gecentraliseerd rond Moskou, wat heeft geleid tot de verdunning van haar lexicon met Fins-Oegrische en Turkse woorden. De Oekraïense natie werd gevormd door de eenwording van de Zuid-Russische etnische groepen, en daarom heeft de Oekraïense taal in aanzienlijke mate haar oude oorsprong behouden.

In het midden van de XVI eeuw vertoonden het Oekraïens en het Russisch al aanzienlijke verschillen.

Teksten uit die tijd in het Oud-Oekraïens zijn over het algemeen begrijpelijk voor moderne Oekraïners, maar bijvoorbeeld documenten uit de tijd van Ivan de Verschrikkelijke zijn voor moderne Russen moeilijker te begrijpen.

Een nog opvallender verschil tussen de twee talen begon zich te ontwikkelen met het begin van de vorming van de Russische literaire taal in de eerste helft van de XVIII eeuw. De overvloed aan Kerkslavische woorden in de nieuwe Russische taal maakte haar voor Oekraïners moeilijk te begrijpen.

Het Oudrussisch neemt bijvoorbeeld het Kerkslavische woord “благодарỳ/blagodaru” in dank aan, en staat bij de Russen tegenwoordig bekend als “благодарю/blagodaryu”. De Oekraïense taal, aan de andere kant, behield het oude Russische woord “дáкую” voor dank je wel, dat er nu uitziet als “дякую” in modern Oekraïens.

Vanaf het einde van de 18e eeuw begon de Oekraïense literaire taal vorm te krijgen, die, op koers met andere pan-Europese talen, zich geleidelijk losmaakte van zijn banden met de Russische taal.

In het bijzonder werd het Kerkslavisme verworpen; in plaats daarvan kwam de nadruk te liggen op volksdialecten, en op het lenen van woorden, voornamelijk uit andere Oost-Europese talen.

De volgende tabel laat visueel zien hoeveel dichter de basiswoordenschat van het moderne Oekraïens bij andere Oost-Europese talen ligt en hoe ver het van het Russisch afligt.

Ook belangrijk, vooral in het Oekraïens, is de dialectische diversiteit. Dit is een gevolg van het feit dat afzonderlijke regio’s in West-Oekraïne deel hebben uitgemaakt van staten als Oostenrijk-Hongarije, Roemenië, Polen en Tsjecho-Slowakije. Zo wordt het dialect van een inwoner uit de Ivano-Frankivsk Regio in West-Oekraïne altijd begrepen door iemand uit Kiev, terwijl een Moskoviet en een Siberiër ook hetzelfde dialect spreken.

Een spel met betekenissen

feit: In het Oekraïens kan het woord “жаль” (medelijden/sorry) ook gebruikt worden als zelfstandig naamwoord. “Ой настала жаль туга да по всій Україні” (Het was zo jammer voor heel Oekraïne).

Ondanks het feit dat Russisch en Oekraïens veel gemeenschappelijke woorden hebben, en nog meer woorden die qua uitspraak en spelling op elkaar lijken, hebben ze toch vaak verschillende semantische nuances.

Neem, bijvoorbeeld, het Russische woord “иной” (anders/anders) en het verwante Oekraïense woord “iнший” (een ander). De klank en de spelling van deze woorden lijken op elkaar, maar hun betekenissen verschillen merkbaar.

Een nauwkeuriger overeenkomst met het Oekraïense woord “iнший” in het Russisch zou zijn “другой” (ander) zijn, maar het is iets formeler en heeft niet zo’n emotionele en artistieke zeggingskracht als het andere Russische woord “иной”.

Een ander woord, “жаль” (medelijden/sorry), is in beide talen identiek in spelling en uitspraak, maar er zijn verschillen in de semantische betekenis ervan. In het Russisch wordt het woord gebruikt als een predicatief bijwoord. De belangrijkste taak is om spijt over iets uit te drukken, of medelijden met iemand.

In het Oekraïens heeft het woord “жаль”, wanneer het als bijwoord wordt gebruikt, een vergelijkbare betekenis als in het Russisch. Het kan echter ook een zelfstandig naamwoord zijn, en als zelfstandig naamwoord zijn de semantische nuances merkbaar versterkt in overeenstemming met woorden als verdriet, bitterheid, en pijn. “Ой настала жаль туга да по всій Україні” In deze context wordt de Russische versie van het woord “жаль” niet gebruikt.

In de westerse stijl

Vaak hoort men van buitenlandse studenten dat het Oekraïens nauwer verwant is aan andere Europese talen dan aan het Russisch. Het is al lang opgevallen dat het vertalen van Frans of Engels naar het Oekraïens in sommige opzichten eenvoudiger en gemakkelijker is, dan het vertalen naar het Russisch.

Alles heeft te maken met bepaalde grammaticale structuren. Taalkundigen hebben een bepaald grapje dat men in Europese talen zegt “поп имел собаку” (De paus had een hond), en alleen in het Russisch “у попа была собака” (Bij de paus was een hond). Inderdaad, in het Oekraïens in soortgelijke gevallen, samen met het werkwoord “есть” (is), ook het werkwoord “иметь” (hebben) ook gebruikt. Bijvoorbeeld, de Engelse zin “I have a younger brother” kan in het Oekraïens worden gezegd als “У мене є молодший брат” (Bij mij is een jongere broer), maar ook, met dezelfde betekenis, “Я маю молодшого брата” (Ik heb een jongere broer).

feit: De naam van het “Українська мова” (Oekraïense taal), een gemeenschappelijke taal in het hele etnische gebied, werd pas in de 20e eeuw verspreid en geconsolideerd.

De Oekraïense taal heeft, in tegenstelling tot de Russische taal, modale werkwoorden uit andere Europese talen overgenomen. Dus, in de zin “Я маю це зробити” (Ik moet het doen), wordt het modale werkwoord gebruikt met de betekenis van verplichting – zoals in het Engels “I have to do it.” In het Russisch is deze functie van het werkwoord “иметь” “to have” allang uit het gebruik verdwenen.

Een andere indicator in de verschillen in grammatica is dat het Russische werkwoord “ждать” (wachten) overgankelijk is, maar in het Oekraïens “чекати” (wachten) niet overgankelijk is. In het Oekraïens wordt het werkwoord dus gebruikt met een voorzetsel “чекаю на тебе” (ik wacht op jou) – zoals in het Engels. In het Russisch wordt het werkwoord gebruikt zonder voorzetsel “жду тебя” (letterlijk: “Ik wacht op jou”).

Echter, er zijn gevallen waarin het Russisch leent van andere Europese talen en het Oekraïens niet. Zo zijn de namen van de maanden in het Russisch afgekeken van het Latijn: “март” is bijvoorbeeld maart in het Engels, martii in het Latijn, März in het Duits, mars in het Frans. Hier heeft de Oekraïense taal de verbinding met haar oorspronkelijke Slavische woordenschat behouden door het woord “березень” (berezyen’) voor de maand. Deze naam is eigenlijk ontleend aan het woord voor “berkenboom”